آداب معاشرت
آداب معاشرت؛ قوانین مصاحبت با دیگران. آداب معاشرت، اصول و قوانینی هستند که انسان‌ها هنگام ارتباط با یکدیگر برای ایجاد رابطه‌ای سالم و دوستانه به آنها پایبند هستند. در تعالیم اسلامی، آموزه‌های متعددی درمورد حسن معاشرت با اعضای خانواده و افراد جامعه وجود دارد. بر اساس آیات قرآن کریم و روایات معصومین، انسان‌ها باید با صداقت، عدالت، کلام و رفتار نیکو با یکدیگر معاشرت کنند.
تعریف
تعریف لغوی
«آداب» جمع «ادب» و به معنای دانش، هنر و روش مناسب هر کار است.[۱]«معاشرت» نیز به معنای مصاحبت و نشست و برخاست با دیگران است.[۲]
تعریف اصطلاحی
«آداب معاشرت» در اصطلاح به معنای مصاحبت با دیگران توأم با صداقت، خوش‌رویی و رعایت احترام است. از آنجاکه انسان موجودی اجتماعی است و در تعامل با دیگران زندگی می‌کند؛ لازم است اصول و قواعدی برای نحوه ارتباط افراد جامعه با یکدیگر وجود داشته باشد که به این اصول و قواعد آداب معاشرت یا آداب اجتماعی گفته می‌شود. این آداب اجتماعی ممکن است توسط آموزه‌های دینی و یا بر اساس عرف هر جامعه تعیین شود و یا تلفیقی از این دو باشد.[۳]
ضرورت بحث پیرامون آداب معاشرت
انسان موجودی اجتماعی است و بر اساس آیات قرآن این ویژگی در آفرینش و خلقت او پی‌ریزی شده است.[۴] اسلام به عنوان کامل‌ترین دین که هدفش تعالی و تکامل انسان در دنیا و به دنبال آن سعادت اخروی است، قوانین و برنامه‌های کاربردی برای برقراری روابط اجتماعی سالم میان انسان‌ها تبیین کرده است. این برنامه‌ها در دو دسته قابل بررسی هستند؛ انتخاب همنشینان صالح و کیفیت معاشرت با آنها.[۵] معاشرت و مصاحبت با دیگران از نیازهای زندگی انسان است که اگر مطابق با قواعد درستی صورت پذیرد، علاوه بر آرامش، پیشرفت و خوشبختی در زندگی دنیوی؛ سعادت اخروی را درپی خواهد داشت.
به همین دلیل در آیات قرآن و سخنان معصومان، آموزه‌های بسیاری پیرامون دوستی، معاشرت و مصاحبت با دیگران وجود دارد. تعالیم اسلامی، دوست و همنشین بد را به شیطان تعبیر کرده‌اند. در قرآن کریم عاقبت مصاحبت با دوستان و همنشینان بد، سقوط، تباهی و پشیمانی است.[۶] بر اساس تعالیم اسلامی، دوستی و معاشرت با دیگران می‌تواند زمینه‌ساز سعادت و نیک‌بختی یا شر و گمراهی برای انسان باشد. انسان‌ها بدون ارتباط و معاشرت با دیگران نمی‌توانند تمام نیازهای خود را تأمین کنند. معاشرت با دیگران و قرار گرفتن در هر محیطی انسان را ناگزیر به پذیرش شرایط ویژه آن محیط خواهد کرد؛ لذا در تعالیم اسلامی توصیه‌های فراوانی درمورد ویژگی‌های همنشینان و دوستان نیکو و پرهیز از مراوده و ارتباط با افراد بی‌دین و بدسرشت وجود دارد.[۷]
علاوه بر انتخاب همنشین شایسته، باید به کیفیت و نحوه ارتباط با دیگران هم توجه شود. قسمت مهمی از قواعد و احکام دینی و عقلانی به تبیین و ساماندهی ارتباط و معاشرت صحیح با دیگران اختصاص دارد. رعایت آداب معاشرت موجب تعامل سالم با دیگران و بهره‌مندی از مزایای زندگی اجتماعی می‌شود.[۸]
دامنه مباحث آداب معاشرت در آموزه‌های اسلامی
در فرهنگ اسلامی، آداب معاشرت فقط درمورد ارتباط انسان با جامعه تعریف نمی‌شود؛ بلکه بخشی از آموزه‌ها در ارتباط با اعضای خانواده مطرح شده است. در آیات قرآن و روایات، نکات متعددی درمورد ویژگی‌های همسر شایسته و نحوه برخورد و معاشرت با اعضای خانواده بیان شده است.[۹] در تعالیم اسلامی، آداب معاشرت دامنه گسترده‌ای دارد و در محورهایی مانند، معاشرت با اعضای خانواده، معاشرت با خویشاوندان، معاشرت با همسایه‌ها، معاشرت با دوستان، معاشرت با همکاران و زیردستان، معاشرت با مسلمانان دیگر و معاشرت با غیرمسلمانان مطرح شده است. از جنبه‌ای دیگر نیز می‌توان موضوع آداب معاشرت در منابع اسلامی را در حوزه‌های معاشرت‌های انسانی، معاشرت‌های شهروندی، معاشرت‌های آیینی، معاشرت‌های خانوادگی و معاشرت با دوستان بررسی کرد.[۱۰]
اصول روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی
در تعالیم اسلامی اصولی کلی درمورد آداب معاشرت مطرح شده که قابل تعمیم به تمام حوزه‌های روابط خانوادگی و اجتماعی است. در آیات قرآن به مسلمانان توصیه شده که در معاشرت با دیگران، حتی با کافرانی که به مسلمانان تعرض و آزار نمی‌رسانند، عدالت را رعایت کنند.[۱۱] صداقت و هماهنگی سخن با عمل، یکی از اصول مهم و کلی دیگر است که بر مبنای آیات قرآن مسلمانان باید در روابط با دیگران رعایت کنند.[۱۲]رعایت ادب، خصوصاً در برابر کسانی که برای انسان زحمت کشیده‌اند و حقی به گردن او دارند یکی دیگر از اصول آداب معاشرت در قرآن است.[۱۳] زیبا و نیکو سخن گفتن و خودداری از به‌کار بردن الفاظ زشت و تمسخر دیگران و بدگویی کردن درمورد آنها نیز از اصول مهم آداب معاشرت است که هم مورد تأکید آیات قرآن است و هم عقل بشری آن را می‌پسندد.[۱۴]
یکی از اصول آداب معاشرت در قرآن که مورد نیاز جوامع ماشینی عصر حاضر است؛ خدمت به مردم و همکاری برای انجام کارهای خیر است. این خدمت می‌تواند در قالب کمک‌های مالی، فکری و همدردی زبانی نمایان شود.[۱۵] خوش اخلاقی و نرم‌خویی با دیگران یکی از ویژگی‌هایی است که حسن معاشرت و ارتباط سالم را درپی دارد. در آیات قرآن رسول خدا (ص) به عنوان الگوی رفتاری برای همه دوران‌ها، دارای قلبی مهربان و سعه صدر معرفی شده است.[۱۶] نوع‌دوستی و پرهیز از دشمنی و کینه، یکی دیگر از اصول قرآنی آداب معاشرت است. در فرهنگ قرآنی، مؤمنان با یکدیگر برادر هستند و باید میان آنها صلح و آرامش برقرار باشد.[۱۷] خداوند از بندگان صالح خود خواسته است تا برای تبدیل دشمنی به دوستی، بدرفتاری دیگران را با خوش اخلاقی جبران کنند.[۱۸]
خلاصة تمام بایدها و نبایدهای آداب معاشرت در روایاتی از پیامبر اسلام (ص) و علی (ع) بیان شده است. علی (ع) به فرزندش حسن (ع) توصیه کرده‌است که در رابطه با دیگران، آنچه برای خود می‌پسندی برای آنها نیز بپسند و آنچه برای خودت دوست نداری، برای آنها نیز نخواه.[۱۹]
منابع
سایت ایکنا
سایت پرسمان
سایت مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت علیهم السلام
ارجاعات
- ↑ . لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه ادب؛ فرهنگ لغت عمید، ذیل واژه ادب.
- ↑ . لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه معاشرت.
- ↑ . آداب معاشرت، ص49-50؛ اخلاق معاشرت، ص16، سایت پرسمان، تاریخ درج مطلب 10/11/1394.
- ↑ . يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ؛ «اى مردم، ما شما را از مرد و زنى آفريديم، و شما را ملّت ملّت و قبيله قبيله گردانيديم تا با يكديگر شناسايى متقابل حاصل كنيد. در حقيقت ارجمندترين شما نزد خدا پرهيزگارترين شماست. بى‌ترديد، خداوند داناى آگاه است.» (حجرات/13)
- ↑ . اصول روابط اجتماعی از منظر قرآن.
- ↑ . وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ وَإِنَّهُمْ لَیَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَیَحْسَبُونَ أَنَّهُم مُهْتَدُونَ حَتَّى إِذَا جَاءَنَا قَالَ یَالَیْتَ بَیْنِى وَبَیْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ؛ « و هر كس از ياد [خداى] رحمان دل بگرداند، بر او شيطانى مى‌گماريم تا براى وى دمسازى باشد.و بى‌ترديد شيطان‌ها چنين كسانى را از راه خدا باز مى‌دارند، در حاليكه با اين گمراهى سخت گمان مى‌كنند راه‌يافتگان واقعى آنان هستتد، تا زمانى كه در قيامت نزد ما آيند به شيطانش گويد: اى كاش ميان من و تو فاصله و دورى مشرق و مغرب بود، پس چه بد همنشينى بودى.» (زخرف/36-38)
- ↑ . بررسی جايگاه معاشرت از منظر اسلام و قرآن.
- ↑ . روابط سالم اجتماعی از ديدگاه قرآن، عامل رهايی انسان از خسران است.
- ↑ . روابط اجتماعی به‌درستی تعریف نشده است.
- ↑ . اصول روابط اجتماعی از منظر قرآن.
- ↑ . وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ؛ «و در راه خدا، با كسانى كه با شما مى‌جنگند، بجنگيد، ولى از اندازه درنگذريد، زيرا خداوند تجاوزكاران را دوست نمى‌دارد.» (بقره/190)
- ↑ . كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ؛ «نزد خدا سخت ناپسند است كه چيزى را بگوييد و انجام ندهيد.» (صف/3)
- ↑ . وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا؛ «و پروردگار تو مقرر كرد كه جز او را مپرستيد و به پدر و مادر [خود] احسان كنيد. اگر يكى از آن دو يا هر دو، در كنار تو به سالخوردگى رسيدند به آنها [حتى] «اوف» مگو و به آنان پَرخاش مكن و با آنها سخنى شايسته بگوى.» (اسراء/23)
- ↑ . ...وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا...؛ «و با مردم [به زبان] خوش سخن بگوييد،» (بقره/83)؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ يَكُونُوا خَيْرًا مِنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَى أَنْ يَكُنَّ خَيْرًا مِنْهُنَّ وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ وَمَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ؛ « اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، نبايد قومى قوم ديگر را ريشخند كند، شايد آنها از اينها بهتر باشند، و نبايد زنانى زنان [ديگر] را [ريشخند كنند ]، شايد آنها از اينها بهتر باشند، و از يكديگر عيب مگيريد، و به همديگر لقبهاى زشت مدهيد؛ چه ناپسنديده است نام زشت پس از ايمان. و هر كه توبه نكرد آنان خود ستمكارند.» (حجرات/11)
- ↑ . وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ؛ «و همانان كه در اموالشان حقى معلوم است،» (معارج/24)؛ وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ؛ «و كسانى كه [نداى] پروردگارشان را پاسخ [مثبت] داده و نماز برپا كرده‌اند و كارشان در ميانشان مشورت است و از آنچه روزيشان داده‌ايم انفاق مى‌كنند.» (شوری/38)
- ↑ . فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ...؛ «پس به [بركت] رحمت الهى، با آنان نرمخو [و پُرمِهر] شدى، و اگر تندخو و سختدل بودى قطعاً از پيرامون تو پراكنده مى‌شدند.» (آل عمران/159)؛ أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ؛ «آيا براى تو سينه‌ات را نگشاده‌ايم؟» (انشراح/1)
- ↑ . إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ؛ «در حقيقت مؤمنان با هم برادرند، پس ميان برادرانتان را سازش دهيد و از خدا پروا بداريد، اميد كه مورد رحمت قرار گيريد.» (حجرات/10)؛ وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ؛ «و نيكى با بدى يكسان نيست. [بدى را] آنچه خود بهتر است دفع كن؛ آنگاه كسى كه ميان تو و ميان او دشمنى است، گويى دوستى يكدل مى‌گردد.» (فصلت/34).
- ↑ . اصول روابط اجتماعی از منظر قرآن.
- ↑ . يَا بُنَيَّ اجْعَلْ نَفْسَكَ مِيزَاناً فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ غَيْرِكَ فَأَحْبِبْ لِغَيْرِكَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِكَ وَ اكْرَهْ لَهُ مَا تَكْرَهُ لَهَا؛ «اى فرزند عزيز، نفس خويش را ميزانى بين خود و بين ديگران قرار ده، پس از براى ديگران دوست بدار آنچه را كه براى خودت دوست مي‌دارى، و خوش ندار براى ديگران آنچه را براى خودت خوش ندارى.» شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج16، ص84 ؛ رسول خدا (ص) فرمود: مَا أَحْبَبْتَ أَنْ يَأْتِيَهُ النَّاسُ إِلَيْكَ فَأْتِهِ إِلَيْهِمْ وَ مَا كَرِهْتَ أَنْ يَأْتِيَهُ النَّاسُ إِلَيْكَ فَلَا تَأْتِهِ إِلَيْهِمْ؛ «آنطور كه دوست دارى مردم با تو رفتار نمايند تو نيز با آنان همانگونه رفتار كن و آنطور كه خوش ندارى با تو رفتار نمايند تو هم با آنان بدان گونه رفتار منما.»؛ کافی، ج2،ص146. سایت مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت علیهم السلام، تاریخ درج مطلب: 07/07/1394.