نسخه خطی قرآن توپ قاپی

قرآن توپ قاپی یا توپ کاپی؛ یکی از نسخه های خطی قرآن است که در موزه توپ قاپی نگهداری می شود. احتمال بسیاری در مورد کتابت و تذهیب این نسخه وجود دارد که برخی از این احتمالات، قدمت این نسخه را به دوره خلیفه دوم و یا سوم رسانده اند؛ اما بنا به بخش باقی مانده از جلد هشتم از چهارده جلد نسخه در موزه توپ قاپی به نظر می رسد قدمت آن به دوره غزنوی برسد و تصنیف آن نیز توسط توسط ابونصر احمد ابن محمد اين حمدان حدادی و تذهیب آن به قلم عثمان ابن حسين وراق در دوره غزنوی انجام شده باشد. این نسخه نیمی از سوره کهف و سوره‌های مریم، طه، انبیاء و حج را دربرمی گیرد.

معرفی قرآن توپ قاپی

قرآن توپ قاپی یا توپکاپی(Topkapı) یکی از نسخه‌های خطی قرآن و چهارمين نسخه تاريخ‌دار فارسی است که به شماره 209 در موزه توپ قاپی استانبول نگهداری می‌شود و به همین دلیل به نام توپ قاپی یا توپ کاپی شناخته شده است. تحقیقات نشان می‌دهدکه نسخه خطی توپ قاپی حداقل یک قرن از قدیمی‌ترین قطعات موجود قرآن جدیدتر است. قدمت نسخه خطی توپقاپی مربوط به اوایل تا اواسط قرن ۸ است و تقریباً یک متن کامل از قرآن(بجزدوصفحه نامعلوم) است. این قرآن به خط کوفی نوشته شده و به احتمال زیاد یک قرآن اصلی است که توسط خلیفه دوم یا خلیفه سوم عثمان در سال ۶۵۱ سفارش داده شده است. با این همه تحقیقات نشان داده شده که این احتمال درست نیست و این نسخه بیش از یک قرن از قرآن‌های زمان عثمان جدیدتر است. به نظر می رسد که اين نسخه از قرآن با عنوان اصلی «معانی كتاب الله تعالی و تفسيرة‌‌المنير» در نيمه دوم قرن پنجم یعنی به طور تقریبی سال۴۸۴ ق توسط ابونصر احمد ابن محمد اين حمدان حدادی تصنيف و به قلم عثمان ابن حسين وراق در دوره غزنوی كتابت و تذهيب شده است؛ چرا که نام وی به عنوان کاتب و مذهّب این اثر در پایان نسخة توپقاپی در دو صفحه توسط کاتب آورده شده و ماه‌ و سال کتابت و تذهیب را تصریح کرده است. درواقع، اين نسخه از قرآن بخشی از يك مجموعه هشت جلدی بوده است كه تنها اين بخش از آن به يادگار مانده است.

این نوشته نشان می‌دهدکه نسخه توپقاپی -و طبعاً دوره کامل آن- به دستور سلطان ابوالمظفر ظهیرالدوله رضی‌الدین ابراهیم بن مسعود بن محمود بن سبکتکین (۴۵۱- ۴۹۲ ق) کتابت شده است. سلطان ابراهیم دستور خوشنویسی آن را به عثمان بن حسن وراق غزنوی داده است تا نسخه‌ای درخور و شایسته از قرآن و تفسیر کتابخانه سلطنتی برای او فراهم آید؛ اما کتابت این نسخه از قرآن پایان کار نبوده است و این نسخه با تلاش دکتر «طیار آلتی قولاچ» از نسخه‌شناسان برتر و مشهور دنیا و با حمایت مرکز تحقیقات تاریخ، هنر و فرهنگ اسلامی ترکیه(ارسیکا) به چاپ رسیده است. البته، اخیرا، مصحفی از این نسخه توسط احمد الطیب، رئیس دانشگاه الازهر مصر تهیه شده که به کتابخانه الازهر واقع در منطقه القرنه در غرب الاقصر اهدا شده است. علاوه بر این دو اقدام، چاپ ‌برگردان اين اثر از سوی كتابخانه مجلس شورای اسلامی نیز تهيه و ارائه شده است.

ویژگی های ساختاری و محتوایی قرآن توپ قاپی

از نظر ساختاری، قرآن توپ قاپی نسخه ای‌ از قرآن کریم همراه با ترجمه و تفسیرِ فارسی آیات(نیمی از سوره کهف و سوره‌های مریم، طه، انبیاء و حج) است. وجود این سوره ها در نسخه توپقاپی نشان می دهد که اگر نسخه حاضر مجلد هشتم باشد، دوره تفسیر نسخه توپقاپی در چهارده مجلد خواهد بود. تعداد صفحات این نسخه، 238 برگ(برابر با 476 صفحه) است و از آغاز و انجام کامل است. قطع نسخه رحلی و اندازه آن 5/24 در 34 سانتی‌متر است. علاوه بر این ویژگی ساختاری، جابه‌جایی چند برگ آغازین نسخه توپقاپی در شکل کنونی، نشان می‌دهد که نسخه توپقاپی بعدها تجدید صحافی شده است. بریدگی کناره برخی برگ‌ها و جدید بودن جلد نسخه نسبت به قدمت اصل آن، نشانه‌های دیگری هستند که این تجدید صحافی را تأیید می‌کنند. همچنین، درون هر يك از اين كتيبه‌ها، نام و تعداد آيات سوره درج شده است و آيات قرآن به قلم درشت، با جوهر سياه و به خط كوفی شرقی - ايرانی نوشته شده است.

منابع

ایکنا

تبیان

دائره المعارف اسلامی

ویکی پدیا