تذهیب
تذهیب؛ تزیین متون و آثار تاریخی. تذهیب کار با رنگ ها و طرح های متنوع، صفحات متون مذهبی مانند قرآن و آثار و بناهای تاریخی را تزیین می کند.
معنای تذهیب
تذهیب یعنی تزیین نسخه‌های خطی با نقش‌های گوناگون به سبک ایرانی و «گل و بته» به کمک رنگ‌های مختلف و طلا و نقره در صفحات کتاب، سرفصل‌ها و حاشیۀ صفحات، سرسوره‌ها و کتیبه‌ها در قرآن، همچنین متن یا حاشیۀ قطعه‌های خط در خوشنویسی.[۱] این نقوش تزیینی، به ظرافت مو بر روی صفحات کاغذ (آیات قرآن، احادیث، دیوان اشعار) است.[۲] هنرمند تذهیب کار با استفاده از نقوش بدیع و زیبا و به‌کارگیری رنگ‌ها و زرکاری، با شیوه‌های مختلف نگارگری و طراحی، متون مذهبی، دیوان اشعار، آثار خطاطی، تابلوها، انواع پارچه و بناهای هنری و تاریخی را تزیین می‌کند.[۳]
ابزار مورد نیاز تذهیب
تجهيزات و مواد مورد نياز تذهيب عبارتند از: مداد کم رنگ، قلمو، پالت، رنگ[۴]، ورقه ی طلا و نقره، کاغذ آهار مهر شده، رنگ، پرگار و خط کش....[۵]
پیشنیه تذهیب
از زمانی که کتابت قرآن وجود داشت تذهیب هم به نوعی بود.[۶] پیشینه تذهیب در ایران به دوران ایران باستان و حکومت ساسانیان برمی‌گردد. در زمان پیدایش این هنر، تذهیب به‌صورت گچبری‌های دیواری و نقش و نگارهایی بر ظروف سفالی بود. پس از ورود اسلام به ایران، از این هنر برای تزیین بناهای اسلامی و کتاب‌های دینی استفاده کردند. در زمان سلجوقیان تذهیب همچنان برای تزیین بناها و ظروف مختلف کاربرد داشت. با آغاز حکومت تیموریان، تذهیب شکل تازه‌ای به خود گرفت و پیشرفت‌های قابل‌توجهی کرد.
در دوره صفویان رونق این هنر در آثار تاریخی، کاشی‌کاری بناها و کتاب آرایی ادامه داشت. پس از صفویان گرچه تذهیب ایرانی از بین نرفت، از دوران شکوفایی خود فاصله بسیاری گرفت. در نخستین سال‌های حکومت قاجار، آثار هنرمندان تذهیب شباهت بسیاری به نمونه‌های مربوط به دوره صفویه داشت. فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه، برخلاف آقامحمدخان از پادشاهان علاقه‌مند به آثار هنری بودند. تذهیب در زمان حکومت این پادشاهان نیز بیشتر به‌صورت آثار مکتوب و تزیین نسخه‌های خطی رواج داشت. در زمان مظفرالدین شاه صنعت چاپ رونق گرفت و تولید نسخه‌های خطی و آثار دست‌نویس کاهش پیدا کرد. در این زمان از تذهیب در کتاب‌ها در مقدمه، بخش پایانی و برخی صفحات میانی کتاب استفاده می‌شد. به مرور زمان آثار مذهبان دوره قاجار از آثار مربوط به دوره صفوی فاصله گرفت.[۷]
تفاوت تذهیب قدیم با تذهیب معاصر
در قدیم کار تذهیب به شکل کارگاهی انجام می‌گرفت؛ یعنی در آن واحد چند هنرمند بر سر یک کار مشغول بودند؛ یکی رنگ‌گذاری می‌کرد، یکی قلم‌گیری و پس از طی همه این موارد، کار صحافی انجام می‌شد. متأسفانه در شرایط کنونی کار تذهیب تبدیل به هنری انفرادی شده که کمتر خلاقیت و نگرش حرفه‌ای در آن دیده می‌شود.[۸] تذهیب معاصر بیشتر از قدیم در خدمت تک اثر و یا قطعات خوشنویسی است. تذهیب در گذشته بیشتر در خدمت کتاب‌آرایی بوده و از اواخر صفوی تذهیب تک‌اثر رواج یافته است. هنرمند قدیم از نظر مالی تأمین بوده زیرا هنرمندان در دربار شاهان به ایفای هنرهای اسلامی از قبیل تذهیب، کاشی‌کاری می‌پرداختند، اما در عصر حاضر حمایت مالی از هنرمندان این عرصه وجود ندارد. متأسفانه هنرمند نمی‌تواند تمام وقت در خدمت هنر باشد و همین علت اُفت شان و کیفیت هنرها در دوران معاصر را به خصوص در رشته‌های تذهیب و خوشنویسی اسلامی به وجود آورده است[۹].
شاخص های تذهیب
تذهیب در کتابت قرآن و در ادبیات ما کارایی و نمود بارزی دارد.[۱۰] مقبولیت و ویژگی تذهیب در تزئین و صفحه‌آرایی قرآن تا حدی است که هنر دیگری را نمی‌توان در اولویت برای جایگزینی آن در نظر گرفت.[۱۱] همچنین تذهیب، نشانه‌هایی از زیبایی‌ها و جذابیت‌های هنر مدرن را به همراه دارد. تذهیب را نمی‌توان جدا از قرآن توصیف کرد، زیرا اساس به وجود آمدن آن، زیبایی قرآن است. همینطور، بهره‌گیری از کلام وحی در هنر تذهیب سبب ماندگاری این هنر شده است. شاخص دیگر هنر تذهیب، نظم و انضباطی است که در این کار وجود دارد. به این معنا که هنرمند در این کار نمی‌تواند هرگونه که خواست عمل کند، البته آزادی عمل وجود دارد، اما نه به نحوی که اصول خدشه‌دار شود.[۱۲]
چالش های پیش روی تذهیب
- هنر تذهیب فاقد انجمن و یک مرجع قانونی است و در صورت بروز موارد خاص و مشکلات حقوقی، هنرمندان نمی‌توانند احقاق حق کنند.
- متأسفانه با وجود غنای هنر تذهیب و سایر هنرهای وابسته به آن، همچنان مردم و مخاطبان، با این هنرهای سنتی و بومی ایرانی بیگانه هستند.
- به دلیل گرانی مواد مورد نیاز تذهیب مانند فلز طلای اصل و همچنین ورود نرم‌افزارهایی که به این منظور طراحی شده‌اند، هنر تذهیب در شرایط فعلی چندان وضعیت مطلوبی ندارد.
- به دلیل سرعت یافتن فرآیند چاپ و نشر آثار قرآنی به واسطه پیشرفت تکنولوژی دستگاه و ادوات چاپ، کمتر ناشر و فعالی در حوزه کتاب است که خود را ملزم به گذران فرآیند حساس و وقت‌گیر مواردی مانند تذهیب کاری بکند. لذا دنبال نمونه‌های آماده‌ای می‌روند که یا نرم‌افزار آن طراحی شده و یا به شکل آنلاین و از طریق فضای مجازی قابل دسترسی است. در یک کلام رویکرد در زمینه این هنر بازاری است.
- اغلب استفاده از نمونه آثار تذهیب که دسترسی به آنها در فضای مجازی بسیار آسان است، بدون مجوز شخص طراح صورت می‌گیرد و به نوعی حقوق هنرمند مذهب نادیده گرفته شده و تضییع می‌شود.[۱۳]
- تذهیب امروز در مقایسه با هنرهای مدرن و کلاسیک در کم ترین جایگاه توجه قرار دارد. این بی توجهی در شرایطی است که جامعه امروز نیازمند هنرهایی چون تذهیب است که می تواند روح و روان تماشاگر را جلا بخشیده و به سوی کلام نور هدایت کند.[۱۴]
منابع
ارجاعات
- ↑ ویکی جو.
- ↑ جهش بلند تذهیب برای اعتلای هنر اسلامی.
- ↑ کجارو.
- ↑ پارس.
- ↑ دیجیتال آرت.
- ↑ هنر تذهیب، مبلّغ قرآن است.
- ↑ کجارو.
- ↑ درک معانی و مفاهیم قرآنی لازمه هنر تذهیب است.
- ↑ تذهیب معاصر بیشتر از قدیم در خدمت تک اثر و خوشنویسی است.
- ↑ بدون دلبستگی قرآنی، نمی‌توان تذهیب‌کار موفقی شد.
- ↑ سطح نازل حمایت مالی از هنر تذهیب.
- ↑ تذهیب جزء ملزومات کتابت قرآن است.
- ↑ هنر تذهیب فاقد مرجع قانونی است.
- ↑ اختصاص پایین‌ترین جایگاه به تذهیب در میان هنرهای مدرن.