عذاب وجدان

عذاب وجدان؛ نیروی درونی سرزنش کننده. این نیروی درونی آدمی را حین ارتکاب گناه ملامت می کند.

معنای عذاب وجدان

علمای اسلامی غالباً وجدان را از مراتب نفس آدمی و معادل «نفس لوّامه» دانسته‌اند که شخص را پس از ارتکاب به کار خلاف ملامت می‌کند و به این وسیله حافظ حساسیت روح آدمی در برابر کارهای خلاف است. عذاب وجدان نیز از این افق قابل فهم است. خداوند در (سورۀ قیامت، آیۀ ۲) به نفس لوامه سوگند یاد کرده و این نشان‌دهندۀ اهمیت تربیتی این نیروی درونی در وجود آدمی است. نفس لوّامه به معناي ملامتگر، قوه ي درونی انسان است که او را در مورد كارهاي بد ملامت مي كند. اين نفس مثل يك قاضي عادل است كه نفس امّاره را مورد ملامت قرار مي دهد كه چرا فلان كار را انجام دادي يا چرا فلان كار را نكردي. مي توان نفس لوّامه را همان وجدان انسان دانست كه هميشه انسان را به خاطر كارهاي بدش سرزنش مي كند و به حساب هايش رسيدگي مي نمايد كه چرا اينگونه سخن گفتي، چرا اينگونه رفتار كردي.

ماهیت عذاب وجدان

«نفس لوامه» در برابر نفس اماره است كه پس از تعليم و تربيت و مجاهدت انسان، به آن ارتقا مى‌يابد. در اين مرحله ممكن است بر اثر طغيان غرایز گهگاه مرتكب خلاف‌هایى بشود اما فوراً پشيمان مى‌شود و به ملامت و سرزنش خويش مى‌پردازد و تصميم بر جبران گناه مى‌گيرد و توبه می کند. به تعبير ديگر در مبارزه عقل و نفس گاهى عقل پيروز مى‌شود و گاهى نفس، ولى به هر حال كفه سنگين از آن عقل و ايمان است. نفس لوامه، روحى بيدار و نسبتا آگاه است، هر چند هنوز در برابر گناه مصونيت نيافته، گاه لغزش پيدا مى‌كند و در دامان گناه مى‌افتد اما كمى بعد بيدار مى‌شود توبه مى‌كند و به مسير سعادت باز مى‌گردد. انحراف موقتی درباره او كاملاً ممكن است، گناه از او سر مى‌زند، اما چيزى نمى‌گذرد كه جاى خود را به ملامت و سرزنش و توبه می‌دهد. اين همان چيزى است كه از آن به‌عنوان وجدان اخلاقى ياد مى‌كنند. در بعضى از انسان‌ها بسيار قوى و نيرومند و در بعضى بسيار ضعيف و ناتوان است.

نفس لوامه، بعدی ارزشمند از انسان است. اگر فردی بخواهد یک عبادتی را انجام دهد، نفس لوامه تحریص و ترغیب می‌کند و می‌گوید: نماز اول وقت بخوان. وقتی که عمل به جا ‌آورده می شود، همان نفس لوامه در درون انسان، انسان را بدان ترغیب می کند. مثلاً هنگامی که کسی می خواهد به دیگران کمک کند و گره از کار کسی باز کند، همین نفس لوامه درونی، ترغیب می‌کند. در گناه اما امر برعکس است؛ این نفس لوامه که در درون ماست؛ یعنی بُعد روحی و ملکوتی، اگر یک گناهی جلو بیاید، تهدید می‌کند و می‌گوید: این کار را نکن، زیرا جهنم است. مثلاً اگر کسی خواست به نامحرم نگاه کند، همان نفس لوامه می‌گوید: آیا حاضری کسی به زنت نگاه کند؟! حاضری که روز قیامت تو را کور کنند؟! پس نگاه نکن. اگر حرف را نشنید و گناه را به جا آورد، ملامت می‌کند. شب خوابش نمی‌برد و مرتب ضربات وجدان اخلاقی می‌آید. می‌گوید: دیدی امروز چه شد و چه گناهی کردی؟ تا اینکه جداً توبه کند و این نفس لوامه دست از او بر دارد. گاهی این نفس لوامه ضعیف می‌شود و گاهی می‌میرد. به آنجا می‌رسد که انسان گناه می‌کند و متوجه نیست که گناه کرده است. در اثر گناه روی گناه، این نفس لوامه می‌میرد و نمی‌تواند کار کند؛ لذا گناهان بزرگی می‌کند و توجه ندارد چه بلایی به سرش آمده. مثلاً غیبت می‌کند یا تهمت می‌زند و شایعه پراکنی می‌کند، اما متوجه نیست که جنگ با خدا کرده و مرتکب بالاتر از زنا شده یا مرده خوری کرده است. شاید در شبانه روز ده غیبت می‌کند اما متوجه نیست؛ زیرا نفس لوامه مرده یا لاأقل مریض است و نمی‌تواند فرمان دهد.

تاثیر عذاب وجدان بر سلامت روان

وجدان هر فرد شبیه دادگاهی عمل می کند که در مورد رفتارها و افکار وی، قضاوت می کند. چنانچه این قضاوت عادلانه باشد می تواند به فرد کمک کند تا دوباره آن اشتباه را مرتکب نشود و زندگی رو به پیشرفتی داشته باشد؛ اما چنانچه این قضاوت ناعادلانه یا بسیار سخت گیرانه باشد، فرد را دچار احساس گناه شدیدی می کند که این احساس گناه وی را از حرکت و تلاش باز خواهد داشت و فرد گرفتار مشغولیت ذهنی و نشخوار ذهنی می شود و افسردگی و لذت نبردن از زندگی را در پی خواهد داشت. اگر علاوه بر احساس گناه، احساس افسردگی، شرمگینی یا اضطراب نیز افراد را بیازارد، سبب می شود عملاً به خودشان رسیدگی نمی کنند و خودشان را در معرض گرفتاری ها و مشکلات و حوادث گوناگون قرار می دهند چون فکر می کنند که با عذاب دادن خودشان می توانند این احساس گناه را برطرف کنند. گام اول اقدامات کمک کننده این است که وقتی احساس گناه می کنید با خودتان کاملاً منطقی صحبت کنید و به یاد داشته باشید هنگامی که احساس گناه در شما طولانی شد مشکلی در نوع تفکر شما وجود دارد. افرادی که سلامت روان بالاتری دارند در جهت کاستن از احساس گناه اقدامی انجام می دهند. گاهی اوقات این احساس گناه مربوط به ارتباط ما وخدایمان است که خداوند راهکار توبه را پیش روی ما قرار داده است. اما چنانچه این احساس گناه مربوط به خودتان باشد دلیل کار اشتباهتان را پیدا کنید و اگر دیدید واقعاً اشتباه کرده اید، مسوولیتش را به عهده بگیرید و احساس عذابتان را متوقف کنید.

منابع

ایکنا

ویکی جو.