بلخی، مقاتل بن سلیمان
ابوالحسن مُقاتل بن سليمان بن بشير ازدى مروزى بلخى (حدود 80 تا 90-150ق)، مفسر و محدث قرن دوم هجرى
زندگی نامه
چنانکه از پسوند بلخی مشخص است، وی در شهر بلخ از شهرهاى خراسان قديم بين سالهاى 80 تا 90ق متولد شد، خراسان در قرن دوم و سوم و چهارم هجرى از مهمترین مراكز فكرى سرزمین های اسلامى به حساب می آید و بزرگانى از محدثين، مفسرين و فقها در آنجا رشد نمودند. بلخ نيز شاهد معابد و اديان متعدد از جمله شهر مقدس و مقر ملوك بكتريا، شهر مقدس زرتشتیه، و شهر مذهب بودائى، مانوى، مسيحى و نسطوريه، قبل از فتح اسلام بود. مقاتل جايگاه مهمی در بلخ داشت.مقاتل پس از مدتی ز بلخ به مرو منتقل شد و در همانجا نیز ازدواج کرد، برهمین اساس به هر سه محل نسبت داده مى‌شود، بلخى، مروزى خراسانى. مرو نيز از شهرهاى معروف خراسان قديم بود كه علماى زيادى چون احمد بن حنبل و سفيان ثورى ظهور کردند، درحال حاضر مرو و بلخ از كشور افغانستان، محسوب مى‌شوند.[۱] [۲]مقاتل كه فردى باهوش، با فراست و داراى انديشه‌اى بلند و ذكاوت خاصى بود. در افكارش از بلخ و مرو، متأثر شده و برخى، تفكر، نزديك به تشبيه او را در ذات و صفات الهى متأثر از وضعيت فكرى و دينى بلخ مى‌دانند.[۳]مقاتل انسانى صريح اللهجه بود و دانشى فراوان داشت. سخت پايبند عقايد خويش بود و بالاتر آنكه به مكتب اهل‌بيت تمايل داشت و شيوه‌اى را كه مشايخ پيشين او كه پرورش يافتگان مكتب ابن عباس بودند، دنبال مى‌كرد، كارى كه او را در جبهه اتهامات افراد كم‌مايه و بى‌خرد قرار داد.
پس از آن مقاتل به عراق رفت و بصره را برگزيد، عراق نيز محل ملل و نحل و اهواء فكرى و عملى فراوانى بود، اديان دیرینه چون سریانی سابقه‌اى بس بلند در عراق داشته‌اند، مسيحيت هم قبل از اسلام در عراق ظاهر شده بود. بصره محل اصحاب جدل و خصومت و يكى از مهمترين مراكز عراق در عهد اموى و عباسى بود. مقاتل معاصر ابوحنيفة گشت و ناظر مناظرات كلامى و تاريخى در آنجا بوده و خود نيز در آن بحثها همراهى داشت، معتزله از مهمترين فرقه‌هاى بصره بوده و مقاتل در اثبات صفات خداوند، نزديك به آنها بود. در عراق نيز به خلفاء عباسى وصل شد. از بصره به بغداد كه پايتخت خلافت بود منتقل شد.مقاتل با خلفاء و امراء ارتباط داشته، تنوع و كثرت معلومات وی، بر شهرت مقاتل افزود.وی در بغداد شخصیتی شناخته شده بود. پس از بغداد، دوباره به بصره بازگشت و از موالى بنى اسد در بصره محسوب مى‌شد.[۴]وی در عراق توانست حلقه های تفسیری برگزار نموده و به بحثهای علمی دیگر را توسعه بخشد و تالیفات خود را تکمیل نماید.
مقاتل در سفر به مکه ادعای پاسخ به همه سؤالات «مادون عرش» مردم را مطرح کرد بعد از آن به بیروت رفته و ادعای مذکور را در مسجد آنجا عنوان نمود، سرانجام به بصره بازگشت و در سال ۱۵۰ هجری در بصره به لقاء الله پیوست.
اساتید
مقاتل چون سایر راویان دارای اساتید بسیاری در برهه ها و شهرهای گوناگونی است، تعدادی از این اساتید عبارتند از:
- امام زین‌العابدین علی بن حسین(ع).
- ابوجعفر امام محمدباقر علیه‌السلام
- ابوعبدالله امام جعفرصادق علیه‌السلام
- عطیة بن سعد عوفی، سعید مقبری
- عمرو بن شعیب
- مجاهد بن جبر مکی
- عطاء بن ابی رباح
- ضحاک بن مزاحم[۵]
جایگاه مقاتل میان مفسران شیعه و سنی
مفسران شیعی
رجال شناسان چون شيخ طوسى و ایت الله خویی در رجال خود وی را از اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) معرفى مى‌كنند و برآن شده اند که وی در حديث و قرائت قرآن دانشمند بزرگى بوده و تأليفات متعددى دارد.
مفسران اهل سنت
مفسران اهل سنت چون شافعی بر آن شده اند که: همۀ مردم وامدار سه كس‌اند، مقاتل در تفسير و... (همگان در تفسير ريزه‌خوار نعمت مقاتل بن سليمان هستند.) از احمد بن حنبل كه در قضاوتهاى خود همواره سخت محتاط بود دربارۀ مقاتل پرسيده‌اند در جواب گفته است: «او کتاب‌هايى نوشته است كه دربارۀ آنها چون و چرا كرده‌اند، ولى به عقيدۀ من تا اندازه‌اى از علم قرآن آگاه بوده است.» ابن مبارک (متوفى 180) هم كه حنفى متمايل به تصوف بوده است، بیان داشته: «چه عالى مى‌بود تفسير مقاتل اگر خودش هم مرد ثقه‌اى بود.» ابن مبارک در اين عبارت دو انتقادى را كه از مقاتل مفسر كرده‌اند خلاصه مى‌كند، از يك سو او را سرزنش می‌كردند كه با مسيحيان و يهوديان مشورت مى‌كند و اظهارنظرهاى آنها را در زمينۀ تفسير مى‌پذيرد. و از سوى ديگر بیان میداشتند او از تفسيرهاى اسلاف خود، غير مستقيم (بلا سماع) و بدون ذكر اسناد، اقتباس مى‌كند. دسته دیگر از مفسران اهل تسنن همچون بغوى (متوفى 510) هيچ ترديدى روا نمى‌دارند، در اينكه مقاتل را در زمرۀ ثقات در تفسير و در كنار ابن عباس و قتاده و مجاهد و حسن بصرى به شمار آورند.
وضع مقاتل در مقام يك محدث و راوی به گونه‌اى ديگر تبیین شده است بغوی تنها گواهي‌هايى را بیان مى‌كند كه حمله به اوست و در آنها او دروغگو و جاعل خوانده اند. البته به ندرت محدثانى مى‌توان يافت كه آنها را جاعل نخوانده باشند. لذا موقعيت مقاتل در جهان تسنن، موقعيت دوگانه‌اى كه در قضاوتى كه خاورشناسان در حق او كرده‌اند، منعكس است.
مورخ دیگری پس از نقل نظر شخصيت‌هاى مختلف دربارۀ مقاتل به اين نتيجه رسیده است كه شخصيت و علم مقاتل مورد ستايش و مدح اغلب آنان بوده است ولى روايت او را تكذيب كرده‌اند بنابراین تهمت كذّاب و وضّاع بودن او به روايت وی برمى‌گردد، براین اساس برآن شده که در محصول فكرى مقاتل كه بخش عقلى تفسير اوست ايراد عمده‌اى نيست و آن نيز اولين محصول تفسير عقلى است، اما در جايى كه روايت نقل نموده، سند روايتش را بايد جستجو كرد، اگر سند مورد پسند، بود مى‌پذيريم و اگر سند، اشكال داشت و ضعيف بود آن را نخواهيم پذيرفت، به اين ترتيب مقاتل را از تهمت كذّاب و وضّاع بودن مبرا مى‌نمايد.
تالیفات
مهمترین اثر مقاتل تفسير وی با عنوان مقاتل بن سليمان، معروف به تفسير كبير است. مقاتل از مهمترين آثار قرآنى مقاتل و كهن‌ترين تفسير كامل قرآن است كه به ما رسيده است. مقاتل پيوسته در آن به جمع عقل و نقل پرداخته است؛ بدين جهت، آن را پيشگام تفاسير جامع و كامل شمرده‌اند و به تعبير شافعى «بقيه مفسرين ريزه‌خوار اويند» و از روز نخست، مورد توجه همگان قرار گرفته و يگانه منبع سرشار تفسيرى شناخته شده است.[۶] برخی از دیگر آثار وی بدان اشاره شده است:
1- التفسیر الکبیر (موضوع کتابشناسی)
۲- نوادر التفسیر
۳- الناسخ و المنسوخ
۴- الرد علی القدریه
۵- الوجوه و النظائر فی القرآن (نظائر القرآن)
۶- تفسیر خمسماة آیه من القرآن الکریم
۷- الاقسام و اللغات
۸- الآیات المتشابهات (تفسیر المتشابه) (متشابه القرآن)
۹- الجوابات فی القرآن
۱۰- التقدیم و التاخیر
۱۱- القراءات (ردیف ۹ و ۱۰ و ۱۱ را طبقات المفسرین داودی به نقل از الفهرست اضافه کرده است.)
منابع
خبرگزاری ایکنا
ویکی نور
ویکی فقه