گفتار (مترادف)

مترادفات قرآنی گفتار

مترادف های این واژه در قرآن عبارت است از «قول»، «حدیث»، «کلمة»، «کلَّمَ»، «خاطب»، «حاور».

مترادفات «گفتار» در قرآن

واژه	مشاهده ریشه شناسی واژه	مشاهده مشتقات واژه	نمونه آیات
قول	ریشه قول	مشتقات قول	وَكَذَٰلِكَ بَعَثْنَٰهُمْ لِيَتَسَآءَلُوا۟ بَيْنَهُمْ قَالَ قَآئِلٌ مِّنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ قَالُوا۟ لَبِثْنَا يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالُوا۟ رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ فَٱبْعَثُوٓا۟ أَحَدَكُم بِوَرِقِكُمْ هَٰذِهِۦٓ إِلَى ٱلْمَدِينَةِ فَلْيَنظُرْ أَيُّهَآ أَزْكَىٰ طَعَامًا فَلْيَأْتِكُم بِرِزْقٍ مِّنْهُ وَلْيَتَلَطَّفْ وَلَا يُشْعِرَنَّ بِكُمْ أَحَدًا
حدیث	ریشه حدث	مشتقات حدث	بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِىُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ ٱلنِّسَآءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا۟ ٱلْعِدَّةَ وَٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ رَبَّكُمْ لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنۢ بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ إِلَّآ أَن يَأْتِينَ بِفَٰحِشَةٍ مُّبَيِّنَةٍ وَتِلْكَ حُدُودُ ٱللَّهِ وَمَن يَتَعَدَّ حُدُودَ ٱللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُۥ لَا تَدْرِى لَعَلَّ ٱللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذَٰلِكَ أَمْرًا
کلمة/کلّم	ریشه کلم	مشتقات کلم	لَعَلِّىٓ أَعْمَلُ صَٰلِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّآ إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَآئِلُهَا وَمِن وَرَآئِهِم بَرْزَخٌ إِلَىٰ يَوْمِ يُبْعَثُونَ
خاطب	ریشه خطب	مشتقات خطب	وَٱصْنَعِ ٱلْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا وَلَا تُخَٰطِبْنِى فِى ٱلَّذِينَ ظَلَمُوٓا۟ إِنَّهُم مُّغْرَقُونَ
حاور	ریشه حور	مشتقات حور	قَالَ لَهُۥ صَاحِبُهُۥ وَهُوَ يُحَاوِرُهُۥٓ أَكَفَرْتَ بِٱلَّذِى خَلَقَكَ مِن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّىٰكَ رَجُلًا

معانی مترادفات قرآنی گفتار

«قول»

القَوْلُ‏ و القِيلُ‏: سخن است، و هر دو واژه يكى است: در آيه: وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ‏ قِيلًا (122/ نساء)واژه‏ قَوْل‏ بر وجوهى بشرح زير بكار ميرود:

اول- وجه روشنتر آن اينستكه سخن، مركب از حروفى آشكار و روشن براى گفتن باشد خواه بطور مفرد يا بصورت جمله، مثل: زيد و خرج كه مفرد است و مركب مانند: زيد: منطلق و هل خرج عمرو؟ و مانند آنها، جزء واحد از انواع سه گانه سخن يعنى (اسم- فعل- ادات يا حرف) به معنى قول بيشتر بكار ميرود چنانكه قصيده و خطبه و مانند آنها هم قول ناميده ميشود.

دوم- به چيزى هم كه در نفس و جان آدمى قبل از بيان كردن با لفظ متصور ميشود قول گويند [كلمات متصور در ذهن كه خود آغاز گفتن است‏] مثل عبارت:

فى نفسي‏ قَوْلٌ‏: سخنى در دل دارم كه اظهارش نكردم، خداى تعالى گويد:

وَ يَقُولُونَ‏ فِي أَنْفُسِهِمْ لَوْ لا يُعَذِّبُنَا اللَّهُ‏ (8/ مجادله)پس آنچه كه در اعتقادشان هست همچون قول قرار داده و بيان كرده است.

سوم- واژه‏ قَوْل‏ براى اعتقاد محض، مثل عبارت:

فلانٌ‏ يَقُولُ‏ بِقَوْلِ‏ أبى حنيفة: او بنا به اعتقاد ابو حنيفه سخن مى‏گويد و عقيده‏مند است.

چهارم- واژه‏ قَوْل‏ براى دلالت بر چيزى، مثل سخن شاعر كه:امتلأ الحوض و قَالَ‏ قطني. [حوض پر شد و دلالت دارد بر اينكه مرا بس است.] پنجم- قَوْل‏ در معنى توجه درست و صادق به چيزى، چنانكه مى‏گويى: فلان‏ يَقُولُ‏ بكذا: او به درستى به آن چيز توجه مى‏كند.

ششم- قَوْلُ‏ را علماء منطق و نه غير ايشان در معنى- حد- بكار ميبرند مى‏گويد:

قول الجوهر كذا و قول العرض كذا: يعنى حد جوهر و حد عرض.

هفتم- بكار رفتن‏ قَوْل‏ در معنى الهام مثل: قُلْنا يا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِمَّا أَنْ تُعَذِّبَ‏ (68/ كهف) اينگونه گفتن بصورت الهام بوده كه آن را قول ناميده است و گفته‏اند در آيه:

قالَتا أَتَيْنا طائِعِينَ‏ (11/ فصلت).

اينگونه گفتن هم در مورد زمين و آسمان بصورت تكوينى و تسخيرى از سوى خداى تعالى است نه به خطاب نمودن ظاهرى كه بر آنها وارد شده باشد

و همچنين آيه: قُلْنا يا نارُ كُونِي بَرْداً وَ سَلاماً (69/ انبياء). و در آيه: يَقُولُونَ‏ بِأَفْواهِهِمْ ما لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ‏ (167/ آل عمران) واژه- بِأَفْواهِهِمْ‏- بمعنى دهانها را بدينجهت ذكر كرده كه تنبيهى و هشدارى باشد بر اينكه به دروغ سخن گفته‏اند و نه از روى اعتقاد درست همانطور كه در مورد نوشتن كتاب با دست يادآورى نموده كه:

فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ‏ (79/ بقره) و در آيه: لَقَدْ حَقَ‏ الْقَوْلُ‏ عَلى‏ أَكْثَرِهِمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ‏ (7/ يس) قول در اين آيه يعنى علم خداوند بحال آنها و كلمه عذابى كه بر آنها مقرر است، چنانكه خداى تعالى گفت: وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ‏ (115/ انعام). إِنَّ الَّذِينَ حَقَّتْ عَلَيْهِمْ كَلِمَتُ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ‏ (96/ يونس). ذلِكَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ‏ قَوْلَ‏ الْحَقِّ الَّذِي فِيهِ يَمْتَرُونَ‏ (34/ مريم). اينكه حضرت عيسى عليه السّلام را در آيه اخير سخن حق ناميده است [و واژه قول در اين آيه همان قول حق است‏] براى اينست كه هشدارى باشد بر آنچه كه گفت: إِنَّ مَثَلَ عِيسى‏ عِنْدَ اللَّهِ .... ثُمَّ قالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ‏ (59/ آل عمران).

ناميده شدن عيسى عليه السّلام به قول از جانب خداى مثل ناميدن او به كلمه‏اى است كه گفت: وَ كَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلى‏ مَرْيَمَ‏ (171/ نساء). و در آيه: إِنَّكُمْ لَفِي قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ‏ (8/ ذاريات) يعنى شما در مورد بعث و قيامت در قولى مختلف و گونه‏گون هستيد، پس بعث يا برانگيختن پس از مرگ را از اينجهت قول ناميده كه گفتار مورد بحث آنها در مورد قيامت سخنى بيش نيست چنانكه هر چيز مذكور و يادآورى شده‏اى را هم ذكر گويند.

در آيه: إِنَّهُ‏ لَقَوْلُ‏ رَسُولٍ كَرِيمٍ وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِيلًا ما تُؤْمِنُونَ‏ (40/ حاقه) قول و گفتن پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از اينجهت به رسول نسبت داده شده كه (قول) صادر شده از (رسول) به تو كه از سوى فرستنده‏اش آنرا به تو تبليغ مى‏كند، صحيح كه گاهى آن قول را به رسول يا پيامبر نسبت دهى و گاهى به رساننده به آن رسول [خداوند يا جبرئيل‏] و هر دو صحيح است.

پس اگر گفته شود آيا در اينصورت درست است كه شعر و خطبه به راوى آنها نسبت داده شود؟ همانطور كه به گوينده و سراينده آن منسوب ميشود؟

گفته‏اند بلى درست است كه بگويند اين شعر و خطبه قول و سخن راوى است ولى صحيح نيست كه بگويند شعر و خطبه از راوى است زيرا واژه (شعر) زمانى بر قول و سخن قرار مى‏گيرد كه بر شكلى مخصوص باشد و در آن تركيب و شكل مخصوص شعرى براى راوى نيست ولى قول و سخن همان قول راوى است همانطور كه قول صاحب شعر كه از او روايت شده نيز است و در سخن خداى تعالى كه:

إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ‏ (156/ بقره).

عبارت- قالوا- بيان لفظى و گفتن تنها در حال (مصيبت) منظور نيست بلكه آن چيزى منظور است كه با اعتقاد و عمل همراه باشد.

مِقْوَلٌ‏: زبان، رجلٌ مِقْوَلٌ يا منطيق و قَوَّالٌ‏ و قَوَّالَةٌ: همه به معنى شخص‏ زبان‏آور و سخنور است.

قَيْل‏: لقب يكى از ملوك حمير است كه چون به حرفش اعتماد و پيروى ميشد و به پدرش شباهت داشته آنطور ناميده شده.

تَقَيَّلَ‏ فلانٌ أباه: او به پدرش شبيه است و از اين جهت آن ملوك را كه يكى پس از ديگرى بودند- تبّع- ناميدند [يعنى از پى هم آمده‏ها].

اصل- قَيْل- واوى است چون جمع آن- أَقْوَال‏- است مثل: ميت و أموات كه در اصل- قَيِّل‏ و ميِّت است و مخفف شده [يك حرف- ى- از آنها براى تخفيف حذف شده.] و وقتى- أَقْيَال‏- گفته ميشود واژه (أعياد) است‏

تَقَيَّلَ أباه: در معنى- تعبّد- است يعنى پدرش را فرمان برد و اطاعت كرد و همينطور سخنى را گفت كه خيرى يا شرى بخود برساند.

اقْتَالَ‏ قَوْلًا: و نيز اقتيال بيشتر در معنى حكومت كردن است، شاعر گويد:تأبى حكومة المُقْتَالِ‏. [از فرمان فرمانده امتناع كرد.] قَالٌ‏ و قَالَةٌ: سخن زياد و منتشر شده.

خليل مى‏گويد: واژه- قَالٌ‏- به جاى (قَائِل‏) قرار مى‏گيرد پس عبارت: أنا قَالُ كذا، يعنى من گوينده آن هستم‏

«حدیث»

الحُدُوث‏، وجود و پيدايش چيزى بعد از اينكه جوهر يا عرضى از آن وجود نداشته (وجودى بى‏سابقه). و يا إحداث او يعنى ايجاد او و پيدايش او آفريده شدن پديده‏ها و مواد عالم تنها از خداى تعالى است.

مُحْدَث‏- چيزى است كه نبوده و ايجاد مى‏شود و اين ايجاد و پيدايش يا در ذات خود اوست و يا با ايجاد چيزى از طرف كسى كه آن را- إحداث مى‏كند مثل اينكه مى‏گوئى: أَحْدَثْثُ‏ ملكا- يعنى ملك و باغى إحداث كردم. خداى تعالى گويد: (ما يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنْ رَبِّهِمْ‏ مُحْدَثٍ‏- 2/ انبياء). (يعنى سخنى جديد كه بر ايشان از پروردگارشان مى‏آيد مى‏شنوند و ببازى مى‏گيرند). بهر چيزى كه زمانش نزديك باشد- مُحْدَث‏- گويند خواه در عمل يا در سخن. خداى تعالى گويد: (حَتَّى‏ أُحْدِثَ‏ لَكَ مِنْهُ ذِكْراً- 70/ كهف). (لَعَلَّ اللَّهَ‏ يُحْدِثُ‏ بَعْدَ ذلِكَ أَمْراً- 1/ طلاق).

حَدِيث‏- هر سخنى كه در بيدارى يا خواب از راه گوش به انسان مى‏رسد. خداى عزّ و جلّ گويد: (وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلى‏ بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِيثاً- 3/ تحريم). (هَلْ أَتاكَ حَدِيثُ الْغاشِيَة1/ غاشيه).(وَ عَلَّمْتَنِي مِنْ تَأْوِيلِ‏ الْأَحادِيثِ‏- 101/ يوسف). يعنى: آنچه كه در خواب از رؤياها براى ايجاد و حادث مى‏شود.

خداوند قرآن را نيز- حديث- ناميده است، مثل آيات: (فَلْيَأْتُوا بِحَدِيثٍ مِثْلِهِ‏- 34/ طور). (أَ فَمِنْ هذَا الْحَدِيثِ تَعْجَبُونَ‏- 59/ نحم). (فَما لِهؤُلاءِ الْقَوْمِ لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ حَدِيثاً- 78/ نساء). (اين قوم را چه مى‏شود كه قرآن را نمى‏فهمند و درك نمى‏كنند). (حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ‏- 140/ نساء). (فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آياتِهِ يُؤْمِنُونَ‏- 6/ جاثيه). (وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِيثاً- 87/ نساء). پيامبر فرموده است: «إن يكن فى هذه الأمّة محدّث فهو عمر!». مقصود چيزى است كه از سوى ملاء أعلى بر دلش مى‏رسد. خداى تعالى گويد: (فَجَعَلْناهُمْ أَحادِيثَ‏- 19/ سباء).

حَدِيث‏- اخبارى كه بآنها مثل بزنند و حَدِيث‏ يعنى ميوه تازه رجل‏ حَدُوث‏- مرد خوش سخن.

حِدْثُ‏ النّساء- هم سخن با زنان كه فعلش‏ حَادَثْتُهُ‏ و حَدَّثْتُهُ‏ و تَحَادَثُوا و صار أُحْدُوثَة (يعنى با او سخن گفتم و به او حديث گفتم و گفتگو كردم و افسانه شد).

رجل‏ حَدَث‏ و حَدِيث‏ السّنّ- مرد جوانسال و نوجوان- كه هر دو بيك معنى است.

حَادِثَة- رويدادى تازه و شگفت كه بابلاء و آسيب همراه است جمع آن‏ حَوَادِث‏ است.

«کلمة/ کلّم»

الْكَلْمُ‏: اثرى از (خستگى و جراحت يا صوت و سخن) كه با يكى از دو حس (شنوائى و بينائي) درك ميشود، پس كلام با حس شنوايى و شنيدن درك ميشود و- كلم- يعنى جراحت با حس بينائى. كَلَّمْتُهُ‏: به سختى مجروحش كردم كه تأثيرش ظاهر شد، شاعر در جمع بيان دو معنى مى‏گويد:و الكلم الاصيل كأرعب الكلم. در اين شعر كَلِم‏ اول جمع كلمه است و دومى به معنى جراحات و زخم‏ها. ارعب هم يعنى وسيع و گسترده، مى‏گويد: سخنان اصيل مثل زخم‏هائى زياد و گسترده است و ديگرى مى‏گويد:و جرح اللّسان كجرح اليد : [زخم زبان مثل زخم زدن و مجروح ساختن با دست است‏]. پس‏ كَلَام‏ و سخن بر الفاظ منظم و آراسته اطلاق ميشود و همچنين بر معانى كه تحت آن الفاظ فراهم مى‏آيد و قرار مى‏گيرد.

در نظر علماى نحو، كلام بر جزء واقع ميشود كه آن جزء يا اسم و يا فعل و يا حرف است و در نظر بيشتر متكلمين، كلام به اطلاق ميشود مگر بر جمله مركب و مفيد كه اخص از قول است زيرا قول در نظر آنها بر مفردات قرار مى‏گيرد.

و كَلِمَة در نظر آنها بر هر يك از اقسام سه گانه سخن يعنى اسم و فعل و حرف واقع ميشود كه بر خلاف اين نظر هم گفته شده، خداى تعالى گويد:

كَبُرَتْ كَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْواهِهِمْ‏- 5/ كهف‏ فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ‏ كَلِماتٍ‏- 37/ بقره گفته شده كلمات در اين آيه اينست كه گفت:

رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا- 23/ اعراف‏ حسين مى‏گويد: كلمات عباراتى است كه آدم عليه السّلام به شرح زير به خداوند گفت: ألم تخلقنى بيدك؟.

- آيا به قدرت خويش مرا نيافريده‏اى؟

ألم تسكنى جنّتك؟.

آيا مرا در جنت خويش سكنى ندادى؟

ألم تسجد لي ملائكتك؟.

آيا فرشتگانت بر من سجده نكرده‏اند؟

ألم تسبق رحمتك غضبك؟.

آيا رحمت بر خشمت پيشى نگرفته است؟

أ رأيت ان تبت أ كنت معيدى الى الجنّة؟.

آيا اگر توبه كنم باز گشتم به جنت است؟

قال: نعم.

- خداوند فرمود «آري».

و نيز گفته‏اند- كلماتى كه آدم از پروردگارش دريافت كرد و در آيه 37 سوره بقره بآن اشاره شده است، همان امانتى است كه به آسمانها و زمين و كوهها عرضه شده و تحمل دريافتنش را نداشتند ولى انسان آن را تحمل كرد و برداشت در آيه 72 سوره احزاب كه ميگويد:

إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ‏- 72/ احزاب تا آخر آيه.

و در مورد آيه:وَ إِذِ ابْتَلى‏ إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَ‏- 124/ بقره). گفته‏اند، كلمات در اين آيه همان اشيائى است كه خداوند ابراهيم عليه السّلام را با آنها امتحان كرد كه عبارت از: ذبح فرزندش و ختنه كردن و غير از اينها است. و در باره كلام خداوند به حضرت زكريا عليه السّلام كه: أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيى‏ مُصَدِّقاً بِكَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ‏- 39/ آل عمران) گفته‏اند از «كَلِمَة» در اين توحيد و تكتا پرستى است و يا كتاب خدا. و يا مقصود به آن عيسى عليه السّلام است و ناميدن عيسى به كلمه در اين آيه:

1- همان است كه در آيه:

وَ كَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلى‏ مَرْيَمَ‏- 171 نساء) ذكر شده.

2- و همان است كه با واژه- كن- كه در آيه:

إِنَّ مَثَلَ عِيسى‏ ...- 59/ آل عمران.

مى‏گويد به وجود آمده.

3- و نيز گفته‏اند «عيسى» از جهت هدايت شدن مردم بوسيله او «كلمه» ناميده شده.

مثل هدايت به كلمات خداى تعالى كه مردم به وسيله آنها هدايت ميشود:

4- گفته‏اند ناميدن عيسى به كلمه به جهت همان چيزى است كه خداى تعالى در كودكيش او را با آن مخصوص گردانيده، آنجا كه عيسى عليه السّلام در كار هواره‏اش بود گفت:

إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتانِيَ الْكِتابَ‏- 30/ مريم تا آخر آيه.

5- يا اينكه ناميدن عيسى عليه السّلام به كلمة اللّه تعالى از جهت اينستكه او نبى و پيامبر شده است همانطور كه پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و اله.

ذِكْراً رَسُولًا- 10/ طلاق ناميده شده.

در آيه: وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ‏- 115/ انعام تا آخر آيه. در اينجا همان قضيه و حكم است پس هر حكم و قضيه‏اى كلمه ناميده ميشود چه گفتارى باشد يا افعالى و كردارى، در اينكه آن كلمه يا حكم را با صفت- صدق- توصيف كرده است از اين جهت است كه ميگويند سخن راست و عمل راست و درست. در آيه: وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ‏- 115/ انعام. زيرا قول و فعل هر دو با صفت صدق توصيف ميشوند مى‏گويند: قول صدق و فعل صدق. سخنى راست و كردارى راست. و عبارت‏ (تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ) در آيه 115/ انعام: 1- اشاره ‏اى است به آيه: الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‏- 3/ مائده. تا آخر آيه، كه آگاهى و هشدارى است بر اينكه از اين به بعد شريعت يعنى دين اسلام منسوخ نميشود.

2- گفته شده اشاره‏اى است به آنچه كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرموده:

اوّل ما خلق اللّه تعالى القلم، فقال له أجر بما هو كائن إلى يوم القيامة 3- گفته‏اند كلمة در آيه فوق، قرآن است، ناميدن قرآن به كلمه مثل ناميدن قصيده است به كلمة، خداى تعالى در آن آيه يادآورى مى‏كند كه قرآن تماما نازل خواهد شد و با حفظ و نگهدارى او باقى خواهد ماند و آنرا از حوادث و تحريفات حفظ مى‏كند و با لفظ ماضى يعني‏ (تَمَّتْ) آنرا تعبير نموده تا آگاهى و هشدارى بر اين باشد كه آن امر يعنى اتمام و ابقاى قرآن در حكم چيزى است كه شونده است و بر اين معنى از حفظ قرآن، در آيه: فَإِنْ يَكْفُرْ بِها هؤُلاءِ ...- 89/ انعام تا آخر آيه- اشاره كرده است‏

4- و همچنين گفته‏اند واژه- تمت- در آيه مقصود ثواب و عقوبتى است كه وعده داده است و بر اين معنى است كه خداى تعالى مى‏گويد:

بَلى‏ وَ لكِنْ حَقَّتْ كَلِمَةُ الْعَذابِ عَلَى الْكافِرِينَ‏- 71/ زمر كَذلِكَ حَقَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ عَلَى الَّذِينَ فَسَقُوا- 33/ يونس.

تا آخر آيه.

5- گفته شده مقصود از «كَلِمَات‏» آيات اعجاز آميزى است كه پيشنهاد مى‏نمودند، پس در قرآن آگاهى ميدهد كه هر چه از آيات فرستاده شده، تمام است و در آنها رسائى و كمال هست.

و آيه: لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِهِ‏- 115/ انعام.

ردى است بر سخن آنها كه مى‏گفتند:

ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هذا- 15/ يونس تا آخر آيه.

‏ 6- مقصود از واژه‏ «رَبِّكَ» در آيه و عبارت- وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ‏- احكامى است كه حكم اجراى آنها را داده است و نيز بيان داشته كه براى بندگانش چيزى را كه در آن رسائى و كمال هست خواسته است.

و در: وَ تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنى‏ عَلى‏ بَنِي إِسْرائِيلَ بِما صَبَرُوا- 137/ اعراف) واژه «كلمة» در اين آيه مطابق آنچه گفته شده همان آيه‏اى است كه فرموده:

وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ‏- 5/ قصص تا آخر آيه.

وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَكانَ لِزاماً- 129/ طه.

وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ‏- 14/ شورى.

آيه اخير اشاره‏اى است به آنچه را از حكم خداوند كه اقتضاى حكمت او را دارد و همان است كه فرمود: لا تبديل لكلماته. و آيه:

وَ يُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ‏- 82/ يونس.

يعنى با حجتى كه خداى تعالى براى شما و عليه ايشان آنرا دليلى روشن و آشكار قرار داده است كه همان حجتى قوى است.

و يُرِيدُونَ أَنْ يُبَدِّلُوا كَلامَ اللَّهِ‏- 15/ فتح).

اين آيه اشاره‏اى است به آنچه كه گفته است.

فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ‏- 83/ توبه تا آخر آيه‏ اشاره دو آيه به يك امر، همان است كه منافقين ميگفتند:

ذَرُونا نَتَّبِعْكُمْ‏- 15/ فتح.

يعنى بگذار ما هم در گرفتن فوايد و- غنايم جنگ بدنبال شما باشيم سپس خداوند ميگويد اين سخن همان تبديل نمودن حكم و كلام خدا است و هشدار ميدهد كه اينان در جنگ از شما پيروى نمى‏كنند، چگونه ممكن است پيروى‏ كنند و حال اينكه تحقيقا خداى تعالى حالات آنها را ميداند كه اين كار از ايشان حاصل نميشود و سر نميزند و حكم او هم در آن مورد گذشته است.

ولى‏ مُكَالَمَه‏ خداى تعالى با بنده دو گونه است: اول- در دنيا، دوم- در آخرت.

1- سخن گفتن خداوند با بنده در دنيا همان است كه در آيه:

ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ ... 51/ شورى.

از آن خبر داده است

‏ 2- ولى سخن گفتن خداوند در آخرت با بنده همان ثوابى است كه ويژه مؤمنين است و بزرگداشتى است نسبت به آنها كه كيفيت آن بر ما پوشيده است، و در قرآن خبر ميدهد كه از چنين كرامتى نسبت به كافرين خوددارى ميشود و از آن محرومند، بنا به آيه:

إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ ...- 77/ آل عمران‏

در آيه: يُحَرِّفُونَ‏ الْكَلِمَ‏ عَنْ مَواضِعِهِ‏- 46/ نساء.

كَلِمْ‏ جمع كلمة است و گفته شده اينان الفاظ را تغيير و تبديل ميدهند و آنها را تعبير مى‏كنند و نيز گفته‏اند تحريف در آيه اخير از نظر معنى است به اين طريق كه كلام خداى را بغير از آنچه كه مقصود آيه و لفظ است و اقتضاى آنرا دارد تبديل مى‏كنند و اين نظر از دو سخن مذكور نيكوتر و شريف‏تر است زيرا هر لفظ وقتى در زبانها شايع و رايج شده و شهرت يافت تغيير و تبديل آن سخت و مشكل است.

و آيه:

وَ قالَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ لَوْ لا يُكَلِّمُنَا اللَّهُ أَوْ تَأْتِينا- 118/ بقره.

يعنى چرا خداوند رو در روى ما با ما سخن نمى‏گويد و اين معنى مثل آيه: يَسْئَلُكَ أَهْلُ الْكِتابِ ... أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً- 153/ نساء است‏

«خاطب»

الْخَطْبُ‏ و الْمُخَاطَبَةُ و التَّخَاطُبُ‏- رويا روى سخن گفتن و رد كردن كلام بيكديگر، و از اين واژه، خُطْبَة- اندرز گفتن، و خِطْبَة (با كسره خ) خواستگارى كردن و نامزد خواستن براى همسرى است.

خداى تعالى گويد: وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ فِيما عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّساءِ- 235/ بقره).

يعنى (گناهى بر شما نيست كه بطور كنايه در باره خواستگارى و همسر گزينى سخن گوئيد).

اصل- خِطْبَة- در معنى خواستگارى همان حالتى است كه در آن هنگام براى انسان هست، مثل- جلسة و قعدة (جلسة- حالت نشستن بعد از بيدار شدن از خواب و بعد از دراز كشيدن، امّا قعدة- نشستن بعد از ايستادن است).

از واژه- خُطْبَة- خَاطِب‏ و خَطِيب‏- يعنى گوينده خطبه، ساخته شده. امّا از خِطْبَة (با كسره خ) فقط- خَاطِب‏- ساخته شده و فعل در هر دو- خَطَبَ‏- يَخْطُبُ‏- است.

خَطْب‏ هم بمعنى حادثه و كار بزرگ، است كه بگفتگوى زياد و همه جانبه مى‏انجامد، خداى تعالى گويد:

فَما خَطْبُكَ يا سامِرِيُ‏؟- 95/ طه) و فَما خَطْبُكُمْ أَيُّهَا الْمُرْسَلُونَ‏؟- 57/ حجر) فصل‏ الْخِطَابِ‏ هم چيزى است كه بوسيله آن خطاب و گفتگو فيصله مى‏يابد و پايان مى‏پذيرد.

«حاور»

الحَوْر يعنى تردد يا از نظر فكر و انديشه و يا با لذّات.خداى عزّ و جلّ گويد:

(إِنَّهُ ظَنَّ أَنْ لَنْ‏ يَحُورَ- 14/ انشقاق) يعنى او پنداشت كه بعد از مرگ برانگيخته و مبعوث نخواهد شد. و هرگز به حيات باز نمى‏گردد و اين معنى مثل مفهوم آيه (زَعَمَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنْ لَنْ يُبْعَثُوا قُلْ بَلى‏ وَ رَبِّي لَتُبْعَثُنَ‏- 7/ تغابن).

(كفّار پندارند كه هرگز پس از مرگ مبعوث نمى‏شوند بگو چرا سوگند به پروردگارم كه بطور قطع برانگيخته خواهيد شد).

حَارَ الماء فى الغدير- آب در آبگير و حوض داخل و خارج شد.

حَارَ فى أمره- در كارش متحيّر و سرگردان شد، و از اين معنى واژه محور- است.

مِحْوَر- يعنى چوبى كه چرخ چاه بر آن قرار دارد و مى‏چرخد، و از اين نظر گفته شده:

سير السّوانى أبدا لا ينقطع‏ (يعنى سير و سفر شتر آبكش يا اسب طاحونه هرگز بانتهاء نمى‏رسد). محارة الأذن- بن ظاهر و خارج گوش كه تشبيهى است به:

مَحَارَة الماء- يعنى راه ورود و خروج آب و هوا كه از راه دهان و گوش با صداى نفس رفت و آمد دارد.

القوم فى‏ حَوَار- آن مردم در حال نقصان و رفت و آمدند.

نعوذ باللّه من‏ الحَوْر بعد الكور- از نقصان و دو دلى بعد شروع كار بخداى پناه مى‏بريم يعنى از كم شدن حال و نيروى كار بعد از فزونى و آمادگى، مى‏گويند:

حَارَ بعد ما كان- يعنى بعد از ثابت بودن حيران شد.

مُحَاوَرَة و حِوَار- ردّ و بدل شدن سخن يا جواب دادن و پاسخ دادن و پاسخ شنيدن است، و از اين معنى است مصدر تَحَاوُر.

خداى تعالى گويد: (وَ اللَّهُ يَسْمَعُ‏ تَحاوُرَكُما- 1/ مجادله) و عبارت:

كلّمته فما رجع إلى‏ حَوَار أو حَوِير أو مَحْوَرَة- با او سخن گفتم پاسخ و جواب سخن را نداد. (برنگرداند).

خداى تعالى گويد: (حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِي الْخِيامِ‏- 72/ الرّحمن) و (حُورٌ عِينٌ‏- 22/ واقعه)- حُور- جمع- حَوْرَاء و أَحْوَر است.

الحَوْر- يعنى كم بودن سپيدى چشم نسبت بسياهى آن (سياه چشم).

أَحْوَرَت‏ عينه- براى توجيه نهايت زيبائى و خوبى چشم بكار مى‏رود.

حَوَّرْتُ‏ الشّي‏ء- آن چيز را سپيد و گرد مدّور كردم و از اين جهت نان را- الحُوَّار- گويند.

حَوَارِيُّون‏: ياران حضرت عيسى بودند كه گفته شده گازر يا شكارچى بودند.

قيل: كانوا قصّارين‏ بعضى از علماء گفته‏اند ناميدن آنها به (حواريّون) براى اين است كه حواريون با رسانيدن فوائد دين و علم به نفوس و جانهاى مردم آنها را پاك و تطهير مى‏نمودند و اين همان عمل تطهير است كه در آيه (إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً- 33/ احزاب) بآن اشاره شده است.

و همچنين گفته‏اند: كه بصورت تشبيه و تمثيل آنها را- قصّارين- يعنى پاك كنندگان جامه‏ها- ناميده‏اند و از معنى- قصّار- به جامه شوى تصوّر مى‏شود كه قصّار به حقايق كار زيركانه متداول ميان مردم شناخت ويژه‏اى ندارد و در باره صفت و كار صيّاد بودن نيز نسبت به حواريون از اين جهت است كه نفوس و جانهاى مردم را از حيرت و سرگردانى به سوى حقّ راهنمائى مى‏كردند.

پيامبر (ص) فرمود: «الزّبير ابن عمّتى و حوارىّ». و نيز فرمود: «لكلّ نبىّ حوارىّ و حوارىّ الزّبير». كه منظور تشبيهى بيارى كردن آنهاست كه به- حوار- تشبيه شده است، چنانكه گفت: (مَنْ أَنْصارِي إِلَى اللَّهِ، قالَ الْحَوارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ‏- 52/ آل عمران).