قسط (ریشه)

قسط (ریشه)

ریشه «ق س ط» (QSṬ)؛ دارای دو ریشه جداگانه است:

قسط (1): نصیب، بخش و قسمت، دادگری و عدل. این ریشه در این معنا، 23 بار در قرآن به‌کار رفته است.

قسط (2): این ریشه، در آیات 14 و 15 سوره جنّ، به‌صورت اسم فاعل (قاسط) به‌کار رفته است. لغویان عمدتا آن را به معنای ظلم و جور دانسته‌اند.

قسط (1)

معنای لغوی

«قسط» در معنی لغوی و در ادبیات عرب به معنی نصیب، دادگری و عدل است و در زبان فارسی نیز به معنای داد، بازپرداخت و مانده است. در این زمینه راغب اصفهانی در مفردات می‌گوید: «الْقِسْطُ هُوَ النَّصِیبُ بِالْعَدْلِ»؛ «قسط، نصیب و سهم‌گذاری با عدالت است». همچنین معنای در جای خود قرار دادن هرچیزی در این مفهوم مستتر است. در لسان‌العرب و تاج‌العروس آمده است: قسط، عدل و حصه و نصیب است و گفته شده: اِقساط (به کسر همزه) فقط عدل در قسمت است.

تفاوت قسط و عدل

عدل، حالتی است بين افراط و تفريط به گونه‌ای كه در اين حد وسط زيادت يا نقصانی قرار نداشته و اعتدال كامل مراعات شده و به خاطر همين مفهوم است كه از ميانه‌روی، مساوات و استقامت به عدل تعبير شده است.

در تفاوت‌های مفهومی و مصداقی عدل و قسط می‌توان گفت كه قسط، اجراء و تحقق عدل است و پيامدش نيز تطبيق عدل بر موارد و جايگاه‌های خارجی‌اش است و اينكه قسط، عدلی است كه ظهور يافته و محسوس گشته و از همين روست كه ترازو كردن اشياء را قسط می‌گويند چون عدل و تعادل را به صورت آشكارا نمايش می‌دهد.

دیگر تفاوت بین معنای «قسط» و «عدل» آن است که واژه «قسط» و «اقساط» در مواردى به كار مى رود كه گروهى در چيزى شريك باشند و اگر نصيب و بهره هر كدام به طور كامل پرداخته شود اين عمل «قسط» است ولى اگر در ميان آن تبعيض كنند «جور» است. ولى «عدالت» كه نقطه مقابل آن «ظلم» است مفهوم گسترده‌ترى دارد هم در موارد شركت و هم در غير موارد آن به كار مى رود؛ در واقع نسبت منطقی ميان «عدل» و «قسط»، عموم و خصوص مطلق است.

همچنین عدالت در مورد حكومت و داورى است و قسط در مقابل تقسيم حقوق است.

ساخت‌های صرفی

القِسط (اسم): 15 بار

أقسَطُ (اسم تفضیل): 2 بار

أقسَطَ، یُقسِطُ (باب إفعال): 3 بار

         مُقسِط (اسم فاعل): 3 بار

ریشه‌شناسی

زبان	واژه	معنا	ارجاع
عبری	קשְׁטְ	حقیقت (truth)	Gesenius, 905
پالمیری	QS̆Ṭ	حق قانونی، آنچه قانونا درست است.	Hoftijzer, 1038
آرامی	קְשׁוֹט קוּשְׁטָא	راست، حقیقت، درستکاری (right)	Jastrow, 1439
سریانی	ܩܘܫܬܐ   (quštā)	حقیقت، حق و سهم (right)، درستکاری، عدالت (justice)	PayneSmith, 499
مندایی	KS̆Ṭ	راست و صادق بودن	Macuch, 224
گویش فلسطینی مسیحی	ܩܫܛܐ (qšt)	راست و درست (right)	Jeffery, 238
عربی	قسط أقسَطَ	به انصاف و عدالت رفتار کردن	مشکور، 2/ 698

قاسط

قسط (2)

معنای لغوی

برخی لغویون چون ابن فارس معتقدند که «قاف و سین و طا» (ق‌س‌ط) بر دو معنا دلالت می‌کند که ضد هم هستند. این ریشه هم به معنای عدل و هم به معنای ظلم و جور است. «قاسط» يعنی كسی كه اهل قَسط است و قَسط، به معنی ظلم و جور است. اين كلمه در مقابل كلمه قِسط، به معنای عدل و ميانه‏‌روی است.

گرچه لغویان این ریشه را عمدتا به معنای ظلم و جور دانسته اند، اما نظیر این ریشه در زبان حبشی نشان می‌دهد معنای آن، دزدیدن و فریب‌دادن است. از سوی دیگر باید گفت که این ریشه عربی- حبشی، هیچ ارتباطی با قسط (1) به معنای عدالت ندارد و تشابه لفظی این دو، صرفاً حاصل یک اشتراک لفظی است.

ساخت‌های صرفی

القاسِط (اسم فاعل مجرد): 2 بار

ریشه‌شناسی

زبان	واژه	معنا	ارجاع
حبشی	qaśaṭa	دزدی، غارت کردن، با فریب بردن، فریب دادن، دستبرد زدن.	Leslau, 448-449

منابع

ایکنا نرم افزار جامع التفاسیر

منابع ریشه شناسی

ارجاعات

1. ↑ «قسط» در متون دینی
2. ↑ تشابه و تفاوت قسط و عدل از منظر آیت‌الله مکارم شیرازی
3. ↑ بررسی تفاوت‌های واژه «عدل» و «قسط»
4. ↑ اهمیت کاربست مفهوم‌‌شناسی متشابهات لفظی در ترجمه قرآن
5. ↑ چه كسانی هيزم جهنم‌اند؟!

ریشه شناسی واژگان قرآن