علوم قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

از قرآن پدیا
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
علوم قرآن
'''علوم قرآن'''؛ اصطلاحی درباره‌ی علوم مرتبط با قرآن که موضوعات مختلفی چون کیفیت نزول قرآن، اعجاز قرآن، اسباب نزول، تاریخ قرآن، تفسیر، قرائت، تجوید، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، ترتیب نزول سوره‌ها، مکی و مدنی، عدم تحریف قرآن و .... را دربر می‌گیرد. شناخت آخرين کتاب آسماني از جهات مختلف و بررسی آن در ابعاد تاریخ شناسی، ساختارشناسی و زبان شناسی از فوايد علوم قرآن است.
علوم قرآن؛ اصطلاحی درباره‌ی علوم مرتبط با قرآن که موضوعات مختلفی چون کیفیت نزول قرآن، اعجاز قرآن، اسباب نزول، تاریخ قرآن، تفسیر، قرائت، تجوید، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، ترتیب نزول سوره‌ها، مکی و مدنی، عدم تحریف قرآن و .... را دربر می‌گیرد. شناخت آخرين کتاب آسماني از جهات مختلف و بررسی آن در ابعاد تاریخ شناسی، ساختارشناسی و زبان شناسی از فوايد علوم قرآن است.


== تعریف علوم قرآنی ==
== تعریف علوم قرآنی ==
علوم قرآن در معنای اصطلاحی، دانشی است که موضوع آن قرآن کریم است و قرآن را از ابعاد مختلف بررسی می‌‌کند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4049109/%D8%AA%D8%A3%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D9%88-%D9%81%D9%87%D9%85-%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D8%AF%D8%A7 تأثیر علوم قرآنی بر تفسیر و فهم کلام خدا]</ref> لفظ «علوم» در ترکیب اضافی علوم قرآن به همه‌ی علومى که در خدمت قرآن و یا مستند به آن است، دلالت دارد.<ref>دانشنامه اسلامی</ref>  
علوم قرآن در معنای اصطلاحی، دانشی است که موضوع آن قرآن کریم است و قرآن را از ابعاد مختلف بررسی می‌‌کند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4049109/%D8%AA%D8%A3%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D9%88-%D9%81%D9%87%D9%85-%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D8%AF%D8%A7 تأثیر علوم قرآنی بر تفسیر و فهم کلام خدا]</ref> لفظ «علوم» در ترکیب اضافی علوم قرآن به همه‌ی علومى که در خدمت قرآن و یا مستند به آن است، دلالت دارد.<ref>دانشنامه اسلامی</ref>  
در نظر عالمان تمدن اسلامی علوم قرآن سه کاربرد دارد؛ علوم فی القرآن، علوم للقرآن و علوم حول القرآن.
در نظر عالمان تمدن اسلامی علوم قرآن سه کاربرد دارد؛ علوم فی القرآن، علوم للقرآن و علوم حول القرآن.
علوم حول القرآن شامل مجموعه بحث‌های کلی مرتبط با قرآن می‌شود که وجهی از وجوه قرآن را تبیین می‌کند یا به پرسشی از پرسش‌ها درباره‌ی قرآن پاسخ می‌دهد. علوم قرآنی به این تعریف مانند دانش‌های دیگر است که در گذر زمان ریزش و رویش داشته، بعضی از عناوین از حوزه‌ی بحث‌های آن بیرون گردیده و بعضی از بحث‌ها به آن وارد شده است. مراد از علوم فی القرآن مجموعه معارف و آموزه‌های قرآنی است و شامل مباحث درونی قرآن و همه آن چیزی است که از آیات برمی‌آید. منظور از علوم للقرآن نیز یک سلسله از بحث‌های مقدماتی مرتبط با قرآن است که زمینه‌ی بحث و فهم را تنقیح و روشن می‌کنند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1413293/%D9%86%D8%A8%D9%88%D8%AF-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C%E2%80%8C%D9%86%DA%AF%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D9%84%D8%B2%D9%88%D9%85-%D8%AA%D9%88%D8%AC%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%B1%D8%A8 نبود تاریخی‌نگری در کتاب‌های علوم قرآنی/ لزوم توجه به مطالعات جهان عرب]</ref>  
علوم حول القرآن شامل مجموعه بحث‌های کلی مرتبط با قرآن می‌شود که وجهی از وجوه قرآن را تبیین می‌کند یا به پرسشی از پرسش‌ها درباره‌ی قرآن پاسخ می‌دهد. علوم قرآنی به این تعریف مانند دانش‌های دیگر است که در گذر زمان ریزش و رویش داشته، بعضی از عناوین از حوزه‌ی بحث‌های آن بیرون گردیده و بعضی از بحث‌ها به آن وارد شده است. مراد از علوم فی القرآن مجموعه معارف و آموزه‌های قرآنی است و شامل مباحث درونی قرآن و همه آن چیزی است که از آیات برمی‌آید. منظور از علوم للقرآن نیز یک سلسله از بحث‌های مقدماتی مرتبط با قرآن است که زمینه‌ی بحث و فهم را تنقیح و روشن می‌کنند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1413293/%D9%86%D8%A8%D9%88%D8%AF-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C%E2%80%8C%D9%86%DA%AF%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D9%84%D8%B2%D9%88%D9%85-%D8%AA%D9%88%D8%AC%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%B1%D8%A8 نبود تاریخی‌نگری در کتاب‌های علوم قرآنی/ لزوم توجه به مطالعات جهان عرب]</ref>  


== تاریخچه‌ی علوم قرآنی ==
== تاریخچه‌ی علوم قرآنی ==
درباره تاریخ پیدایش علوم قرآن به قرن‌های متفاوتی اشاره شده است؛ ولی در حقیقت بعضی از موضوعات آن همان قرون اولیه‌ی اسلام شکل گرفته، هرچند به عنوان علوم قرآن مطرح نبوده است.<ref>[https://isfahan.iqna.ir/fa/news/3637360/%D8%B1%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%AA%D8%A8-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C روش‌شناختی مبانی علوم قرآن در کتب تاریخی]</ref> طرح مباحث کلی درباره‌ی قرآن، همزاد با نزول آن دانسته‌ شده است؛ [https://fa.wikishia.net/view/%D8%B9%D8%AF%D9%85_%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 آیات عدم تحریف]، [https://fa.wikishia.net/view/%D9%86%D8%B2%D9%88%D9%84_%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 آیات درباره نزول قرآن]، آیات مربوط به مسئله وحی، محکم و متشابه و همچنین ناسخ و منسوخ از جمله مباحثی است که در خود قرآن بدان پرداخته شده است.<ref>مهدوی راد و معرفت، ص۸۶-۸۷.</ref> موضوعی مثل قرائات و قراء نیز از مباحث مهمی بوده که از صدر اسلام مطرح بوده است.<ref>[https://isfahan.iqna.ir/fa/news/3637360/%D8%B1%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%AA%D8%A8-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C روش‌شناختی مبانی علوم قرآن در کتب تاریخی]</ref>
درباره تاریخ پیدایش علوم قرآن به قرن‌های متفاوتی اشاره شده است؛ ولی در حقیقت بعضی از موضوعات آن همان قرون اولیه‌ی اسلام شکل گرفته، هرچند به عنوان علوم قرآن مطرح نبوده است.<ref>[https://isfahan.iqna.ir/fa/news/3637360/%D8%B1%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%AA%D8%A8-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C روش‌شناختی مبانی علوم قرآن در کتب تاریخی]</ref> طرح مباحث کلی درباره‌ی قرآن، همزاد با نزول آن دانسته‌ شده است؛ آیات عدم تحریف، آیات درباره نزول قرآن، آیات مربوط به مسئله وحی، محکم و متشابه و همچنین ناسخ و منسوخ از جمله مباحثی است که در خود قرآن بدان پرداخته شده است.<ref>مهدوی راد و معرفت، ص۸۶-۸۷.</ref> موضوعی مثل قرائات و قراء نیز از مباحث مهمی بوده که از صدر اسلام مطرح بوده است.<ref>[https://isfahan.iqna.ir/fa/news/3637360/%D8%B1%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%AA%D8%A8-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C روش‌شناختی مبانی علوم قرآن در کتب تاریخی]</ref>
علوم قرآن مانند دیگر علوم اسلامی در ابتدای شکل‌گیری، افزون بر قرآن، در قالب احادیث شکل گرفته است.<ref>نصیری، ص۲۲۶.</ref> در این راستا به احادیث پیامبر(ص) و [https://fa.wikishia.net/view/%D8%A7%D9%87%D9%84_%D8%A8%DB%8C%D8%AA%28%D8%B9%29 اهل بیت(ع)] درباره‌ی فضل القرآن، اُنزل القرآن علی سَبعة الاحرف و القُرّاء اشاره شده است.<ref>مهدوی‌راد و معرفت، ص۸۷.</ref> [https://fa.wikishia.net/view/%D9%85%D8%B5%D8%AD%D9%81_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%B9%D9%84%DB%8C%28%D8%B9%29 مصحف تفسیری امام علی(ع)]، نخستین اثر نوشته‌شده دانسته‌ شده است که برخی از مباحث علوم قرآنی را دربردارد.<ref>ابن‌ندیم، ص۴۵-۴۶.</ref>  
علوم قرآن مانند دیگر علوم اسلامی در ابتدای شکل‌گیری، افزون بر قرآن، در قالب احادیث شکل گرفته است.<ref>نصیری، ص۲۲۶.</ref> در این راستا به احادیث پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) درباره‌ی فضل القرآن، اُنزل القرآن علی سَبعة الاحرف و القُرّاء اشاره شده است.<ref>مهدوی‌راد و معرفت، ص۸۷.</ref> مصحف تفسیری امام علی(ع)، نخستین اثر نوشته‌شده دانسته‌ شده است که برخی از مباحث علوم قرآنی را دربردارد.<ref>ابن‌ندیم، ص۴۵-۴۶.</ref>  


علوم قرآنی پس از جدا شدن از حدیث به‌ صورت مستقل، در قالب تک‌نگاری‌ها رخ نمود.<ref>رک: معرفت،1412 ق: ج 1. ص 7-8؛</ref> برای نمونه کتاب‌های فضایل القرآن در قرن‌های اول، همان چیزی است که امروزه علوم قرآن نامیده می‌شود.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1413293/%D9%86%D8%A8%D9%88%D8%AF-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C%E2%80%8C%D9%86%DA%AF%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D9%84%D8%B2%D9%88%D9%85-%D8%AA%D9%88%D8%AC%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%B1%D8%A8 نبود تاریخی‌نگری در کتاب‌های علوم قرآنی/ لزوم توجه به مطالعات جهان عرب]</ref> قرن اول و دوم هجری را سده‌های تدوین تک‌نگاری‌ها دانسته‌اند.<ref> نصیری، ص۲۲ ۸؛</ref>
علوم قرآنی پس از جدا شدن از حدیث به‌ صورت مستقل، در قالب تک‌نگاری‌ها رخ نمود.<ref>رک: معرفت،1412 ق: ج 1. ص 7-8؛</ref> برای نمونه کتاب‌های فضایل القرآن در قرن‌های اول، همان چیزی است که امروزه علوم قرآن نامیده می‌شود.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1413293/%D9%86%D8%A8%D9%88%D8%AF-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C%E2%80%8C%D9%86%DA%AF%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D9%84%D8%B2%D9%88%D9%85-%D8%AA%D9%88%D8%AC%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%B1%D8%A8 نبود تاریخی‌نگری در کتاب‌های علوم قرآنی/ لزوم توجه به مطالعات جهان عرب]</ref> قرن اول و دوم هجری را سده‌های تدوین تک‌نگاری‌ها دانسته‌اند.<ref> نصیری، ص۲۲ ۸؛</ref>
شکل گرفتن رسمی علوم قرآن در قرن سوم و چهارم و مصادف با رشد مسائل ادبی و اوج‌گیری مباحث کلامی درباره قرآن بوده است.<ref>مهدوی‌راد و معرفت، ص۸۸.</ref> اولین آثار درباره علوم قرآنِ مصطلح، از [https://fa.wikishia.net/index.php?title=%D9%82%D8%B1%D9%86_%D8%B3%D9%88%D9%85_%D9%87%D8%AC%D8%B1%DB%8C&action=edit&redlink=1 قرن سوم هجری] و با کتاب الحاوی فی علوم القرآن اثر محمد بن خلف بن المرزبان و همچنین کتاب عجائب علوم القرآن، تألیف ابوبکر محمد بن قاسم بن بشار انباری در [https://fa.wikishia.net/index.php?title=%D9%82%D8%B1%D9%86_%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D9%85_%D9%87%D8%AC%D8%B1%DB%8C&action=edit&redlink=1 قرن چهارم هجری] شروع شده است.<ref>صبحی صالح، ص۱۲۲</ref> علوم قرآنى به صورت یک فن از اواخر قرن چهارم بدست ابراهیم بن سعید حوفى اعلام وجود نمود.<ref>درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته</ref>
شکل گرفتن رسمی علوم قرآن در قرن سوم و چهارم و مصادف با رشد مسائل ادبی و اوج‌گیری مباحث کلامی درباره قرآن بوده است.<ref>مهدوی‌راد و معرفت، ص۸۸.</ref> اولین آثار درباره علوم قرآنِ مصطلح، از قرن سوم هجری و با کتاب الحاوی فی علوم القرآن اثر محمد بن خلف بن المرزبان و همچنین کتاب عجائب علوم القرآن، تألیف ابوبکر محمد بن قاسم بن بشار انباری در قرن چهارم هجری شروع شده است.<ref>صبحی صالح، ص۱۲۲</ref> علوم قرآنى به صورت یک فن از اواخر قرن چهارم بدست ابراهیم بن سعید حوفى اعلام وجود نمود.<ref>درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته</ref>
اوج‌گیری مباحث ادبی و اندیشه شیعی در مباحث قرآنی، مربوط به سده‌های پنجم تا هفتم است که عالمان شیعه مشهوری از جمله [https://fa.wikishia.net/view/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D9%85%D8%B1%D8%AA%D8%B6%DB%8C سید مرتضی]، [https://fa.wikishia.net/view/%D8%B4%DB%8C%D8%AE_%D8%B5%D8%AF%D9%88%D9%82 شیخ صدوق]، [https://fa.wikishia.net/view/%D8%B4%DB%8C%D8%AE_%D9%85%D9%81%DB%8C%D8%AF شیخ مفید]، [https://fa.wikishia.net/view/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D8%B1%D8%B6%DB%8C سید رضی]، [https://fa.wikishia.net/view/%D9%82%D8%B7%D8%A8_%D8%B1%D8%A7%D9%88%D9%86%D8%AF%DB%8C قطب راوندی]، [https://fa.wikishia.net/view/%D9%81%D8%B6%D9%84_%D8%A8%D9%86_%D8%AD%D8%B3%D9%86_%D8%B7%D8%A8%D8%B1%D8%B3%DB%8C فضل بن حسن طبرسی] و [https://fa.wikishia.net/view/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D8%A8%D9%86_%D8%B7%D8%A7%D9%88%D9%88%D8%B3 سید بن طاووس] در این دوره به مباحث علوم قرآن پرداخته‌اند.<ref>مهدوی‌راد و معرفت، ص۹۳-۹۷.</ref> همچنین افرادی چون ابن جوزى، سخاوى و ابوشامه در این دوران به پرورش علوم قرآن پرداختند.<ref>درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته</ref> علوم قرآن را شيعيان غالبا در مقدمه‌ی تفاسير می‏نوشتند. به عنوان نمونه مقدمه تفسير صافی، مجمع‏البيان،<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1964767/%D8%A2%D9%8A%D8%AA%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%AA-%D8%A7%D8%AD%D9%8A%D8%A7%DA%AF%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1 آيت‌الله معرفت؛ احياگر علوم قرآنی در دوران معاصر]</ref> [https://fa.wikishia.net/view/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86_%D9%81%DB%8C_%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86_%28%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%29 التبیان]، [https://fa.wikishia.net/view/%D8%A2%D9%84%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%AD%D9%85%D9%86_%D9%81%DB%8C_%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86_%28%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%29 آلاء الرحمن] و [https://fa.wikishia.net/view/%D8%A7%D9%84%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86_%D9%81%DB%8C_%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86_%28%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%29 البیان]، به مباحث علوم قرآن اختصاص یافته است. قرن هشتم تا دهم دوره تثبیت و توسعه علوم قرآن در قالب دانشی جامع است؛<ref>نصیری، ص۲۲۸.</ref> که آثار مهمی چون البرهان فی علوم القرآن توسط [https://fa.wikishia.net/index.php?title=%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87_%D8%B2%D8%B1%DA%A9%D8%B4%DB%8C&action=edit&redlink=1 محمد بن عبدالله زرکشی] و کتاب الاتقان فی علوم القرآن توسط [https://fa.wikishia.net/index.php?title=%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84_%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%B3%DB%8C%D9%88%D8%B7%DB%8C&action=edit&redlink=1 جلال الدین سیوطی] در آن نوشته شده است.<ref>معرفت، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۵-۱۶؛ مهدوی‌راد و معرفت، ص۹۷-۱۰۰.</ref> سده یازدهم تا سیزدهم به علت سیطره آثار سیوطی، دوره‌ی رکود علوم قرآن نامیده شده است و در همین دوره‌ی زمانی، آثار فهرست‌نویسی و واژه‌یابی قرآن رواج پیدا کرد. همچنین با اوج‌گیری [https://fa.wikishia.net/view/%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1%DB%8C%E2%80%8C%DA%AF%D8%B1%DB%8C اخباری‌گری]، برخی از آثار مهم درباره‌ی علوم قرآن در [https://fa.wikishia.net/view/%D8%AC%D9%88%D8%A7%D9%85%D8%B9_%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%DB%8C جوامع روایی] تدوین شد که از جمله آن می‌توان به فهرست موضوعی آیات قرآن در [https://fa.wikishia.net/view/%D8%A8%D8%AD%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%B1 بحارالانوار] [https://fa.wikishia.net/view/%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%87_%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%B3%DB%8C علامه مجلسی] اشاره کرد. قرون چهاردهم و پانزدهم را سده‌های توسعه مجدد علوم قرآن خوانده‌اند. این دوره با [https://fa.wikishia.net/view/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%81%D8%B5%D9%84_%D8%A7%D9%84%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A8_%D9%81%DB%8C_%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%81_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%B1%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%A8 کتاب فصل الخطاب فی تحریف کتاب رب الارباب] اثر [https://fa.wikishia.net/view/%D9%85%D8%AD%D8%AF%D8%AB_%D9%86%D9%88%D8%B1%DB%8C محدث نوری] درباره تحریف قرآن و اعتراضات به آن شروع شده است. در این عصر تحول کمی و کیفی در علوم قرآن صورت گرفت و آثار مهمی چون [https://fa.wikishia.net/view/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%85%D9%87%DB%8C%D8%AF_%D9%81%DB%8C_%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 التمهید فی علوم القرآن] اثر محمدهادی معرفت تدوین گشت. پاسخ به شبهات درباره قرآن و ورود خاورشناسانی مانند [https://fa.wikishia.net/index.php?title=%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D9%86%D8%A7%D8%AA%D8%B3_%DA%AF%D9%84%D8%AF%D8%B2%DB%8C%D9%87%D8%B1&action=edit&redlink=1 ایگناتس گلدزیهر]، تئودور نولدکه، آرتور جفری، [https://fa.wikishia.net/view/%D8%AA%D9%88%D8%B4%DB%8C%E2%80%8C%D9%87%DB%8C%DA%A9%D9%88_%D8%A7%DB%8C%D8%B2%D9%88%D8%AA%D8%B3%D9%88 توشی‌هیکو ایزوتسو] و نواندیشان و روشنفکران دینی مانند [https://fa.wikishia.net/index.php?title=%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D9%88%D9%86&action=edit&redlink=1 محمد ارکون]، [https://fa.wikishia.net/index.php?title=%D9%86%D8%B5%D8%B1_%D8%AD%D8%A7%D9%85%D8%AF_%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%AF&action=edit&redlink=1 نصر حامد ابوزید] و... به مباحث علوم قرآنی، از ویژگی‌های این دوره است.<ref>مهدوی‌راد و معرفت، ص۱۰۲-۱۰۹</ref>
اوج‌گیری مباحث ادبی و اندیشه شیعی در مباحث قرآنی، مربوط به سده‌های پنجم تا هفتم است که عالمان شیعه مشهوری از جمله سید مرتضی، شیخ صدوق، شیخ مفید، سید رضی، قطب راوندی، فضل بن حسن طبرسی و سید بن طاووس در این دوره به مباحث علوم قرآن پرداخته‌اند.<ref>مهدوی‌راد و معرفت، ص۹۳-۹۷.</ref> همچنین افرادی چون ابن جوزى، سخاوى و ابوشامه در این دوران به پرورش علوم قرآن پرداختند.<ref>درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته</ref> علوم قرآن را شيعيان غالبا در مقدمه‌ی تفاسير می‏نوشتند. به عنوان نمونه مقدمه تفسير صافی، مجمع‏البيان،<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1964767/%D8%A2%D9%8A%D8%AA%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%AA-%D8%A7%D8%AD%D9%8A%D8%A7%DA%AF%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1 آيت‌الله معرفت؛ احياگر علوم قرآنی در دوران معاصر]</ref> التبیان، آلاء الرحمن و البیان، به مباحث علوم قرآن اختصاص یافته است. قرن هشتم تا دهم دوره تثبیت و توسعه علوم قرآن در قالب دانشی جامع است؛<ref>نصیری، ص۲۲۸.</ref> که آثار مهمی چون البرهان فی علوم القرآن توسط محمد بن عبدالله زرکشی و کتاب الاتقان فی علوم القرآن توسط جلال الدین سیوطی در آن نوشته شده است.<ref>معرفت، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۵-۱۶؛ مهدوی‌راد و معرفت، ص۹۷-۱۰۰.</ref> سده یازدهم تا سیزدهم به علت سیطره آثار سیوطی، دوره‌ی رکود علوم قرآن نامیده شده است و در همین دوره‌ی زمانی، آثار فهرست‌نویسی و واژه‌یابی قرآن رواج پیدا کرد. همچنین با اوج‌گیری اخباری‌گری، برخی از آثار مهم درباره‌ی علوم قرآن در جوامع روایی تدوین شد که از جمله آن می‌توان به فهرست موضوعی آیات قرآن در بحارالانوار علامه مجلسی اشاره کرد. قرون چهاردهم و پانزدهم را سده‌های توسعه مجدد علوم قرآن خوانده‌اند. این دوره با کتاب فصل الخطاب فی تحریف کتاب رب الارباب اثر محدث نوری درباره تحریف قرآن و اعتراضات به آن شروع شده است. در این عصر تحول کمی و کیفی در علوم قرآن صورت گرفت و آثار مهمی چون التمهید فی علوم القرآن اثر محمدهادی معرفت تدوین گشت. پاسخ به شبهات درباره قرآن و ورود خاورشناسانی مانند ایگناتس گلدزیهر، تئودور نولدکه، آرتور جفری، توشی‌هیکو ایزوتسو و نواندیشان و روشنفکران دینی مانند محمد ارکون، نصر حامد ابوزید و... به مباحث علوم قرآنی، از ویژگی‌های این دوره است.<ref>مهدوی‌راد و معرفت، ص۱۰۲-۱۰۹</ref>
 
در این دوران در مورد کل بحث‌های علوم قرآنی کتب زیادی به چاپ رسیده و افراد مختلفی مانند علامه عسکری، سیدجعفر مرتضی عاملی و محمدهادی معرفت کارهایی به زبان عربی در حوزه دانش‌های مربوط به علوم قرآنی داشته‌اند. در زبان فارسی هم می‌توان به کتب استاد حجتی، شاکر، رکنی‌یزدی و تنی دیگر از اساتید اشاره کرد که معطوف به برخی از انواع علوم قرآن است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4020401/%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%AF-%D8%A7%D8%B2-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1-%D8%A8%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B1-%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D9%87-%D9%82%D8%B1%D9%86 مراد از علوم قرآنی چیست؟/ آثار قرآنی دوران معاصر بیست برابر چهارده قرن]</ref>
در این دوران در مورد کل بحث‌های علوم قرآنی کتب زیادی به چاپ رسیده و افراد مختلفی مانند علامه عسکری، سیدجعفر مرتضی عاملی و محمدهادی معرفت کارهایی به زبان عربی در حوزه دانش‌های مربوط به علوم قرآنی داشته‌اند. در زبان فارسی هم می‌توان به کتب استاد حجتی، شاکر، رکنی‌یزدی و تنی دیگر از اساتید اشاره کرد که معطوف به برخی از انواع علوم قرآن است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4020401/%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%AF-%D8%A7%D8%B2-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1-%D8%A8%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B1-%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D9%87-%D9%82%D8%B1%D9%86 مراد از علوم قرآنی چیست؟/ آثار قرآنی دوران معاصر بیست برابر چهارده قرن]</ref>


== مباحث و دانش های علوم قرآن ==
== مباحث و دانش‌های علوم قرآن ==
علوم قرآن به لحاظ آماری متعدد است<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4049109/%D8%AA%D8%A3%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D9%88-%D9%81%D9%87%D9%85-%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D8%AF%D8%A7 تأثیر علوم قرآنی بر تفسیر و فهم کلام خدا]</ref> و فهرست موضوعات آن از دیدگاه دانشمندان اسلامی متفاوت است.<ref>[https://isfahan.iqna.ir/fa/news/3637360/%D8%B1%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%AA%D8%A8-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C روش‌شناختی مبانی علوم قرآن در کتب تاریخی]</ref> در اين دانش، پرسش‌هاي متعددي که دربارة قرآن مطرح است بررسي مي‌شود و با گذشت ايام، تحت تأثير عوامل مختلف، پرسش‌هاي نوظهوري رخ مي‌نمايد که بايد پاسخ داده شود.<ref>ویکی فقه</ref> برای نمونه تحولات ایجاد شده در فلسفه‌ی علم و اوضاع اجتماعی در دوران معاصر، باعث ایجاد موضوعات جدید در حوزه‌ی مباحث قرآن شده و عناوین جدیدی مانند تاریخ قرآن، زبان قرآن، نسخه‌های نوپدید قرآن و ساختار قرآن مورد بررسی قرار گرفته‌اند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4020401/%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%AF-%D8%A7%D8%B2-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1-%D8%A8%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B1-%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D9%87-%D9%82%D8%B1%D9%86 مراد از علوم قرآنی چیست؟/ آثار قرآنی دوران معاصر بیست برابر چهارده قرن]</ref>
علوم قرآن به لحاظ آماری متعدد است<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4049109/%D8%AA%D8%A3%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D9%88-%D9%81%D9%87%D9%85-%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D8%AF%D8%A7 تأثیر علوم قرآنی بر تفسیر و فهم کلام خدا]</ref> و فهرست موضوعات آن از دیدگاه دانشمندان اسلامی متفاوت است.<ref>[https://isfahan.iqna.ir/fa/news/3637360/%D8%B1%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%AA%D8%A8-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C روش‌شناختی مبانی علوم قرآن در کتب تاریخی]</ref> در اين دانش، پرسش‌هاي متعددي که دربارة قرآن مطرح است بررسي مي‌شود و با گذشت ايام، تحت تأثير عوامل مختلف، پرسش‌هاي نوظهوري رخ مي‌نمايد که بايد پاسخ داده شود.<ref>ویکی فقه</ref> برای نمونه تحولات ایجاد شده در فلسفه‌ی علم و اوضاع اجتماعی در دوران معاصر، باعث ایجاد موضوعات جدید در حوزه‌ی مباحث قرآن شده و عناوین جدیدی مانند تاریخ قرآن، زبان قرآن، نسخه‌های نوپدید قرآن و ساختار قرآن مورد بررسی قرار گرفته‌اند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4020401/%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%AF-%D8%A7%D8%B2-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1-%D8%A8%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B1-%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D9%87-%D9%82%D8%B1%D9%86 مراد از علوم قرآنی چیست؟/ آثار قرآنی دوران معاصر بیست برابر چهارده قرن]</ref>
دانش‌های مورد گفتگو در علوم قرآنی عبارت‌اند از: تاریخ قرآن، دانش تفسیر، علم قرائت و تجوید و ترتیل، علم نگارش، یعنی شناخت چگونگی رسم‌الخط و املای قدیمی و ثابت قرآن، اعجاز قرآن، اسباب نزول، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، علم مکی و مدنی، اعراب، غریب القرآن، مفردات قرآن و وجوه و نظایر (واژگان‌شناسی قرآن)، فقه قرآن یا احکام قرآن، بلاغت، دانش شأن نزول آیات قرآن، هرمنوتیک،<ref>بهاء الدین خرمشاهی. «قرآن و قرآن پژوهی». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اوت ۲۰۱۱.</ref> وحی و نزول قرآن، ترتیب سوره‌ها و آیات، کاتبان وحی، جمع‌آوری و یکسان کردن مصحف‌ها، پیدایش قرائات و منشأ اختلاف در قرائت، حجیت و عدم تحریف و دفع شبهات از ساحت قرآن،<ref>زرقانی، ج۱، ص۲۰.</ref>  [https://fa.wikishia.net/view/%D8%AD%D8%B1%D9%88%D9%81_%D9%85%D9%82%D8%B7%D8%B9%D9%87 حروف مقطعه]،<ref>ویکی شیعه</ref> تناسب [https://wiki.ahlolbait.com/%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87 سوره‌ها]، [https://wiki.ahlolbait.com/%D8%B3%D9%88%DA%AF%D9%86%D8%AF سوگند‌ها]، [https://wiki.ahlolbait.com/%D9%85%D8%AB%D9%84%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C مَثَل‌ها] و [https://wiki.ahlolbait.com/%D9%82%D8%B5%D9%87%E2%80%8C_%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قصه‌های قرآنی]، [https://wiki.ahlolbait.com/%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%85%DB%8C_%D9%88_%D8%B5%D9%81%D8%A7%D8%AA_%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 اسامی و صفات قرآن] و [https://wiki.ahlolbait.com/%D8%AA%D9%82%D8%B3%DB%8C%D9%85%D8%A7%D8%AA_%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 تقسیمات قرآن].<ref>دانشنامه اسلامی</ref>
دانش‌های مورد گفتگو در علوم قرآنی عبارت‌اند از: تاریخ قرآن، دانش تفسیر، علم قرائت و تجوید و ترتیل، علم نگارش، یعنی شناخت چگونگی رسم‌الخط و املای قدیمی و ثابت قرآن، اعجاز قرآن، اسباب نزول، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، علم مکی و مدنی، اعراب، غریب القرآن، مفردات قرآن و وجوه و نظایر (واژگان‌شناسی قرآن)، فقه قرآن یا احکام قرآن، بلاغت، دانش شأن نزول آیات قرآن، هرمنوتیک،<ref>بهاء الدین خرمشاهی. «قرآن و قرآن پژوهی». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اوت ۲۰۱۱.</ref> وحی و نزول قرآن، ترتیب سوره‌ها و آیات، کاتبان وحی، جمع‌آوری و یکسان کردن مصحف‌ها، پیدایش قرائات و منشأ اختلاف در قرائت، حجیت و عدم تحریف و دفع شبهات از ساحت قرآن،<ref>زرقانی، ج۱، ص۲۰.</ref>  حروف مقطعه،<ref>ویکی شیعه</ref> تناسب سوره‌ها، سوگند‌ها، مَثَل‌ها و قصه‌های قرآنی، اسامی و صفات قرآن و تقسیمات قرآن.<ref>دانشنامه اسلامی</ref>
به طور کلی ساحت‌های اصلی مسائل علوم قرآنی به 4 دسته تقسیم می‌شوند:
به طور کلی ساحت‌های اصلی مسائل علوم قرآنی به 4 دسته تقسیم می‌شوند:
ساحت نخست: مباحث ناظر به شناخت ماهیت [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن]؛
ساحت نخست: مباحث ناظر به شناخت ماهیت قرآن؛
ساحت دوم: تحولات تاریخی مربوط‌به [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن]؛
ساحت دوم: تحولات تاریخی مربوط‌به قرآن؛
ساحت سوم: مباحثی که در خدمت فهم و [https://wikivahdat.com/fa/%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1 تفسیر] [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن] به‌کار می‌آیند.<ref>ویکی وحدت</ref> مراد از علم تفسير قرآن در علوم قرآن ، مباحث كلي و مبنايي دربارة تفسير قرآن مثل تعريف تفسير، بيان تفاوت آن با تأويل، اثبات امكان و ضرورت تفسير، منابع تفسير، علوم مورد نياز مفسر و غيره است كه تمام اين بحث‌ها مقدمة تفسير به معناي تلاش براي فهم آيات قرآن‌اند.<ref>زركشي، نوع۴۱.</ref>  
ساحت سوم: مباحثی که در خدمت فهم و تفسیر قرآن به‌کار می‌آیند.<ref>ویکی وحدت</ref> مراد از علم تفسير قرآن در علوم قرآن ، مباحث كلي و مبنايي دربارة تفسير قرآن مثل تعريف تفسير، بيان تفاوت آن با تأويل، اثبات امكان و ضرورت تفسير، منابع تفسير، علوم مورد نياز مفسر و غيره است كه تمام اين بحث‌ها مقدمة تفسير به معناي تلاش براي فهم آيات قرآن‌اند.<ref>زركشي، نوع۴۱.</ref>  
ساحت چهارم: فعالیت‌ها و مطالعات انجام شده در زمینه‌ی [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن]؛ شامل مطالعه و بررسی تمام پژوهش‌های انجام یافته در زمینه علوم [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن]، رویکردهای ایجابی یا سلبی خاورشناسان به [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن] و... .<ref>ویکی وحدت</ref>  
 
ارتباط علوم قرآنی با سایر علوم
ساحت چهارم: فعالیت‌ها و مطالعات انجام شده در زمینه‌ی قرآن؛ شامل مطالعه و بررسی تمام پژوهش‌های انجام یافته در زمینه علوم قرآن، رویکردهای ایجابی یا سلبی خاورشناسان به قرآن و... .<ref>ویکی وحدت</ref>  
علوم قرآن با علوم مختلفي چون [http://fa.wikifeqh.ir/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1 تاریخ، حدیث، تفسیر]، ادبیات،[http://fa.wikifeqh.ir/%D8%B9%D9%84%D9%85_%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85 کلام]،[http://fa.wikifeqh.ir/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D8%B5%D9%88%D9%84_%D9%81%D9%82%D9%87 اصول فقه] و فقه پیوند دارد. گاه هم دانش علوم قرآن از نتايج يک علم بهره‌مند مي‌شود و هم آن دانش از تحقيقاتي که در علوم قرآن صورت گرفته است بهره مي‌برد وگاه اين ارتباط به اين صورت است که تنها دانش علوم قرآن از نتايج آن علم بهره مي‌گيرد و يا برعکس.<ref>ویکی فقه</ref>
 
== ارتباط علوم قرآنی با سایر علوم ==
علوم قرآن با علوم مختلفي چون تاریخ، حدیث، تفسیر، ادبیات،کلام،اصول فقه و فقه پیوند دارد. گاه هم دانش علوم قرآن از نتايج يک علم بهره‌مند مي‌شود و هم آن دانش از تحقيقاتي که در علوم قرآن صورت گرفته است بهره مي‌برد وگاه اين ارتباط به اين صورت است که تنها دانش علوم قرآن از نتايج آن علم بهره مي‌گيرد و يا برعکس.<ref>ویکی فقه</ref>
 
ارتباط با علوم  نقلی
ارتباط با علوم  نقلی
علوم نقلی مرتبط با علوم قرآن عبرت‌اند از:
1. تاریخ: مباحث تاریخی همچون حالات پیامبر قبل و پس از نزول [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن]، سیر تاریخی تدوین و شکل‌گیری [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن]، اهتمام پیامبر و صحابه به تدوین وکتابت [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن]، کاتبان وحافظان [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن]، برخورد خلفا، تاریخ شکل گیری نخستین تفاسیر و ترجمه‌های [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن]، قراء [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن]، اهتمام مسلمانان و تلاشی که برای نشر و ترویج [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن] انجام یافته، تاریخ خوشنویسی وتذهیب [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن] و .... از جمله مباحث مرتبط با علوم قرآن است.


2. تفسیر روایی: بسیاری از [https://wikivahdat.com/fa/%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%AA روایات] تفسیری، صریح یا به‌اشاره به مباحث علوم [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن] به ویژه منطق فهم و [https://wikivahdat.com/fa/%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1_%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 تفسیر قرآن] ناظر است که از جمله مباحث مهم این دانش به‌شمار می‌رود.<ref>ویکی وحدت</ref> 3. حدیث نیز به عنوان خاستگاه اولیه‌ی علوم قرآنی، بهترین منبع برای دستیابی به گزاره‌های علوم قرآنی است.<ref>ر. ک، کلینی، ج 2، ص 595 به بعد؛ مجلسی، ج 89.</ref>  
=== علوم نقلی مرتبط با علوم قرآن عبرت‌اند از: ===
4. فقه: با توجه به این که قرآن نخستین منبع برای استخراج احکام فقهی است و از طرفی اثبات الهي بودن و اصالت نص موجود قرآن در دانش علوم قرآن صورت مي‌پذيرد، بنابراین علوم قرآن و علم فقه ارتباطی تنگاتنگ دارند. از نگاهی دیگر، يکي از راه‌هاي تشخيص آيات ناسخ و منسوخ، [http://fa.wikifeqh.ir/%D8%A7%D8%AC%D9%85%D8%A7%D8%B9 اجماع] عالمان است که از طريق فقه به دست مي‌آيد.<ref>ویکی فقه</ref>   
1. تاریخ: مباحث تاریخی همچون حالات پیامبر قبل و پس از نزول قرآن، سیر تاریخی تدوین و شکل‌گیری قرآن، اهتمام پیامبر و صحابه به تدوین وکتابت قرآن، کاتبان وحافظان قرآن، برخورد خلفا، تاریخ شکل گیری نخستین تفاسیر و ترجمه‌های قرآن، قراء قرآن، اهتمام مسلمانان و تلاشی که برای نشر و ترویج قرآن انجام یافته، تاریخ خوشنویسی وتذهیب قرآن و .... از جمله مباحث مرتبط با علوم قرآن است.
 
2. تفسیر روایی: بسیاری از روایات تفسیری، صریح یا به‌اشاره به مباحث علوم قرآن به ویژه منطق فهم و تفسیر قرآن ناظر است که از جمله مباحث مهم این دانش به‌شمار می‌رود.<ref>ویکی وحدت</ref>  
 
3. حدیث نیز به عنوان خاستگاه اولیه‌ی علوم قرآنی، بهترین منبع برای دستیابی به گزاره‌های علوم قرآنی است.<ref>ر. ک، کلینی، ج 2، ص 595 به بعد؛ مجلسی، ج 89.</ref>  
 
4. فقه: با توجه به این که قرآن نخستین منبع برای استخراج احکام فقهی است و از طرفی اثبات الهي بودن و اصالت نص موجود قرآن در دانش علوم قرآن صورت مي‌پذيرد، بنابراین علوم قرآن و علم فقه ارتباطی تنگاتنگ دارند. از نگاهی دیگر، يکي از راه‌هاي تشخيص آيات ناسخ و منسوخ، اجماع عالمان است که از طريق فقه به دست مي‌آيد.<ref>ویکی فقه</ref>   
 
مبحث خواندن نماز، طبق هریک از قرائت‌های موجود، محسوب نمودن بسمله‌های سور به عنوان آیه‌ای از آن و وجوب یا جواز گفتن بسمله پیش از خواندن سوره نماز، یکی یا دو تا دانستن سوره‌های ضحی و انشراح و فیل و قریش، جواز یا عدم جواز واگذاری قرآن به کافر، آداب تلاوت قرآن، جواز یا عدم جواز ترجمه قرآن به زبان‌های گوناگون، جواز یا عدم جواز تغییر رسم‌الخط عثمانی، جواز یا عدم جواز انتشار قرآن با تنظیم سوره‌ها براساس نزول یا تفسیر قرآن بر این اساس و... از جمله مباحثی است که در فقه و علوم قرآنی به طور یکسان بحث وگفت‌وگو می‌شود. تمام مباحث تاریخی و حدیثی قرآن، گزاره‌های مشترک علوم قرآن و فقه و بخشی از تفسیر روایی که شامل دعاوی بر مبنای برهان و استدلال نیست، تابع روش نقلی است.<ref>ویکی وحدت</ref>


مبحث خواندن نماز، طبق هریک از قرائت‌های موجود، محسوب نمودن بسمله های سور به عنوان آیه‌ای از آن و [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%A8&action=edit&redlink=1 وجوب] یا جواز گفتن [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D8%A8%D8%B3%D9%85%D9%84%D9%87&action=edit&redlink=1 بسمله] پیش از خواندن [https://wikivahdat.com/fa/%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87 سوره] [https://wikivahdat.com/fa/%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%B2 نماز]، یکی یا دو تا دانستن سوره‌های [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D8%B6%D8%AD%DB%8C&action=edit&redlink=1 ضحی] و [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D8%A7%D9%86%D8%B4%D8%B1%D8%A7%D8%AD&action=edit&redlink=1 انشراح] و [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D9%81%DB%8C%D9%84&action=edit&redlink=1 فیل] و [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%DB%8C%D8%B4 قریش]، جواز یا عدم جواز واگذاری قرآن به [https://wikivahdat.com/fa/%DA%A9%D8%A7%D9%81%D8%B1 کافر]، آداب [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D8%AA%D9%84%D8%A7%D9%88%D8%AA&action=edit&redlink=1 تلاوت] [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن]، جواز یا عدم جواز [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D8%AA%D8%B1%D8%AC%D9%85%D9%87&action=edit&redlink=1 ترجمه] [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن] به زبان‌های گوناگون، جواز یا عدم جواز تغییر [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D8%B1%D8%B3%D9%85%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AE%D8%B7_%D8%B9%D8%AB%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C&action=edit&redlink=1 رسم‌الخط عثمانی]، جواز یا عدم جواز انتشار [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن] با تنظیم سوره‌ها براساس نزول یا [https://wikivahdat.com/fa/%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1 تفسیر] [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن] بر این اساس و... از جمله مباحثی است که در [https://wikivahdat.com/fa/%D9%81%D9%82%D9%87 فقه] و علوم قرآنی به طور یکسان بحث وگفت‌وگو می‌شود. تمام مباحث تاریخی و حدیثی قرآن، گزاره‌های مشترک علوم قرآن و فقه و بخشی از تفسیر روایی که شامل دعاوی بر مبنای برهان و استدلال نیست، تابع روش نقلی است.<ref>ویکی وحدت</ref>
=== ارتباط با علوم عقلی ===
ارتباط با علوم عقلی
علوم عقلی مرتبط با علوم قرآن عبرت‌اند از:  
علوم عقلی مرتبط با علوم قرآن عبرت‌اند از:  
1. کلام: مباحثی چون چگونگی [https://wikivahdat.com/fa/%D9%88%D8%AD%DB%8C وحی] درباره [https://wikivahdat.com/fa/%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%86 پیامبران]، وجوه [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D8%A7%D8%B9%D8%AC%D8%A7%D8%B2&action=edit&redlink=1 اعجاز] [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن]، تحدی [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن] و ناکامی معارضان آن در عرصه هماوردی و اثبات تحریف‌ناپذیری آن و نیز مبحث [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D9%85%D8%AD%DA%A9%D9%85&action=edit&redlink=1 محکم] و [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D9%85%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%87&action=edit&redlink=1 متشابه] و چگونگی برخورد نحله‌های گوناگون کلامی با این‌دست از [https://wikivahdat.com/fa/%D8%A2%DB%8C%D8%A7%D8%AA آیات] از جمله مباحثی است که در حوزه علوم قرآنی بحث و بررسی می‌شوند و در این دست از مباحث، داور و معیار اصلی [https://wikivahdat.com/fa/%D8%B9%D9%82%D9%84 عقل]، ادله و براهین عقلی است؛ هر چند به‌سان [https://wikivahdat.com/fa/%D8%B9%D9%84%D9%85_%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85 علم کلام]، [https://wikivahdat.com/fa/%D8%A2%DB%8C%D8%A7%D8%AA آیات] و [https://wikivahdat.com/fa/%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%AA روایات] کنار [https://wikivahdat.com/fa/%D8%B9%D9%82%D9%84 عقل] به صورت‌های گوناگون نقش‌آفرینی می‌کنند.<ref>همان</ref>


2. بخشی از مباحث حدیثی و تفسیر روایی مرتبط با علوم عقلی: بخشی  از [https://wikivahdat.com/fa/%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%AA روایات] معصومان به‌ویژه در مباحث بینشی (عقاید) و ارزشی (اخلاقی) خصوصا در مناظرات [https://wikivahdat.com/fa/%D8%A7%D9%87%D9%84%E2%80%8C%D8%A8%DB%8C%D8%AA اهل‌بیت] با ملحدان و زنادقه بر [https://wikivahdat.com/fa/%D8%B9%D9%82%D9%84 عقل] و براهین عقلی تکیه شده است.<ref>برای نمونه ر.ک: کلینی، ج 1، ص 92.</ref>
1. کلام: مباحثی چون چگونگی وحی درباره پیامبران، وجوه اعجاز قرآن، تحدی قرآن و ناکامی معارضان آن در عرصه هماوردی و اثبات تحریف‌ناپذیری آن و نیز مبحث محکم و متشابه و چگونگی برخورد نحله‌های گوناگون کلامی با این‌دست از آیات از جمله مباحثی است که در حوزه علوم قرآنی بحث و بررسی می‌شوند و در این دست از مباحث، داور و معیار اصلی عقل، ادله و براهین عقلی است؛ هر چند به‌سان علم کلام، آیات و روایات کنار عقل به صورت‌های گوناگون نقش‌آفرینی می‌کنند.<ref>همان</ref>
3. تفسیر. برخي از مباني تفسيري در مباحث علوم قرآني شكل و سامان مي‌گيرد که مهم‌ترين آنها عبارت‌اند از: خدايي بودن قرآن، [http://fa.wikifeqh.ir/%D8%A7%D8%B5%D8%A7%D9%84%D8%AA_%D9%85%D8%AA%D9%86 اصالت متن] قرآن، امکان فهم قرآن، و جواز فهم قرآن. اصول و قواعد تفسير قرآن نيز در علوم قرآن بررسي مي‌شود.<ref>ویکی فقه</ref> در بيانات [http://fa.wikifeqh.ir/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%85%D8%B9%D8%B5%D9%88%D9%85 امامان معصوم](ص) نيز لزوم شناخت برخي مباحث علوم قرآن براي تفسير صحيح قرآن، مورد تأكيد قرار گرفته است.<ref>العياشي، ج۱، ص۲۲؛ ابن الجوزي، ص۱۲۸.</ref> اگر در علوم قرآن مسئله نسخ و ویژگی‌ها و ماهیت دقیق آن شناخته نشود، در فهم آیات ناسخ و منسوخ مشکل ایجاد می‌شود.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4049109/%D8%AA%D8%A3%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D9%88-%D9%81%D9%87%D9%85-%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D8%AF%D8%A7 تأثیر علوم قرآنی بر تفسیر و فهم کلام خدا]</ref>
 
4. اصول فقه. از جمله مباحث علوم قرآنی، شناخت گونه‌های مضمونی [https://wikivahdat.com/fa/%D8%A2%DB%8C%D8%A7%D8%AA آیات] از قبیل [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D8%B9%D8%A7%D9%85_%D9%88_%D8%AE%D8%A7%D8%B5&action=edit&redlink=1 عام و خاص]، [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D9%85%D8%B7%D9%84%D9%82_%D9%88_%D9%85%D9%82%DB%8C%D9%91%D8%AF&action=edit&redlink=1 مطلق و مقیّد]، [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%84_%D9%88%D9%85%D8%A8%DB%8C%D9%91%D9%86&action=edit&redlink=1 مجمل ومبیّن] و... است که از جمله مسائل [https://wikivahdat.com/fa/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D8%B5%D9%88%D9%84 علم اصول] به‌شمار می‌رود. هر چند نگاه [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D8%A7%D8%B5%D9%88%D9%84%DB%8C%D8%A7%D9%86&action=edit&redlink=1 اصولیان] به این اقسام فقط به آیات [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن] اختصاص نیافته و شامل روایات نیز می‌شود. همچنین مباحثی چون حجیت اخبار احاد در حوزه‌ی تفسیر و ضرورت پایبندی به ظواهر تا زمانی که قرینه برخلاف آن نباشد، همگی یا جزو مباحث علوم قرآنی است یا با زاویه‌ای خاص‌تردر علوم قرآنی از آنها گفت‌وگو می‌شود.<ref> رک: نصیری، ص 130-139.</ref>
2. بخشی از مباحث حدیثی و تفسیر روایی مرتبط با علوم عقلی: بخشی  از روایات معصومان به‌ویژه در مباحث بینشی (عقاید) و ارزشی (اخلاقی) خصوصا در مناظرات اهل‌بیت با ملحدان و زنادقه بر عقل و براهین عقلی تکیه شده است.<ref>برای نمونه ر.ک: کلینی، ج 1، ص 92.</ref>


== ارتباط با علوم زبان شناختی ==
3. تفسیر. برخي از مباني تفسيري در مباحث علوم قرآني شكل و سامان مي‌گيرد که مهم‌ترين آنها عبارت‌اند از: خدايي بودن قرآن، اصالت متن قرآن، امکان فهم قرآن، و جواز فهم قرآن. اصول و قواعد تفسير قرآن نيز در علوم قرآن بررسي مي‌شود.<ref>ویکی فقه</ref> در بيانات امامان معصوم(ص) نيز لزوم شناخت برخي مباحث علوم قرآن براي تفسير صحيح قرآن، مورد تأكيد قرار گرفته است.<ref>العياشي، ج۱، ص۲۲؛ ابن الجوزي، ص۱۲۸.</ref> اگر در علوم قرآن مسئله نسخ و ویژگی‌ها و ماهیت دقیق آن شناخته نشود، در فهم آیات ناسخ و منسوخ مشکل ایجاد می‌شود.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4049109/%D8%AA%D8%A3%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D9%88-%D9%81%D9%87%D9%85-%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D8%AF%D8%A7 تأثیر علوم قرآنی بر تفسیر و فهم کلام خدا]</ref>
بخشی از مباحث علوم قرآنی که مرتبط یا متداخل با [https://wikivahdat.com/fa/%D8%A7%D8%B5%D9%88%D9%84_%D9%81%D9%82%D9%87 اصول فقه] است؛ نظیر اصالت [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D8%B8%D9%87%D9%88%D8%B1&action=edit&redlink=1 ظهور]، [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D8%AD%D8%AC%DB%8C%D9%91%D8%AA&action=edit&redlink=1 حجیّت] ظواهر [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن]، [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D8%AD%D9%82%DB%8C%D9%82%D8%AA_%D9%88_%D9%85%D8%AC%D8%A7%D8%B2&action=edit&redlink=1 حقیقت و مجاز]، [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D8%AD%D8%AC%DB%8C%D8%AA_%D9%82%D9%88%D9%84_%D9%84%D8%BA%D9%88%DB%8C&action=edit&redlink=1 حجیت قول لغوی] ونیز تمام مسائل ناظر به ادبیات [https://wikivahdat.com/fa/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 قرآن] نظیر واژه‌شناسی، [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D8%B5%D8%B1%D9%81&action=edit&redlink=1 صرف]، [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D9%86%D8%AD%D9%88&action=edit&redlink=1 نحو]، [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%DB%8C&action=edit&redlink=1 معانی]، [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86&action=edit&redlink=1 بیان] و [https://wikivahdat.com/w/index.php?title=%D8%A8%D8%AF%DB%8C%D8%B9&action=edit&redlink=1 بدیع]، در دسته‌ی علوم زبان‌شناختی قرار می‌گیرند.<ref>ویکی وحدت</ref>  
 
اهمیت علوم قرانی
4. اصول فقه. از جمله مباحث علوم قرآنی، شناخت گونه‌های مضمونی آیات از قبیل عام و خاص، مطلق و مقیّد، مجمل ومبیّن و... است که از جمله مسائل علم اصول به‌شمار می‌رود. هر چند نگاه اصولیان به این اقسام فقط به آیات قرآن اختصاص نیافته و شامل روایات نیز می‌شود. همچنین مباحثی چون حجیت اخبار احاد در حوزه‌ی تفسیر و ضرورت پایبندی به ظواهر تا زمانی که قرینه برخلاف آن نباشد، همگی یا جزو مباحث علوم قرآنی است یا با زاویه‌ای خاص‌تردر علوم قرآنی از آنها گفت‌وگو می‌شود.<ref> رک: نصیری، ص 130-139.</ref>
 
=== ارتباط با علوم زبان شناختی ===
بخشی از مباحث علوم قرآنی که مرتبط یا متداخل با اصول فقه است؛ نظیر اصالت ظهور، حجیّت ظواهر قرآن، حقیقت و مجاز، حجیت قول لغوی ونیز تمام مسائل ناظر به ادبیات قرآن نظیر واژه‌شناسی، صرف، نحو، معانی، بیان و بدیع، در دسته‌ی علوم زبان‌شناختی قرار می‌گیرند.<ref>ویکی وحدت</ref>  
 
== اهمیت علوم قرانی ==
دانش علوم قرآن پس از آن پدید آمد که عالمان علوم مختلف اسلامی، تفاسیری با رویکردهای مختلف کلامی، فقهی و فلسفی نگاشتند که مخاطب هر کدام از آن تفاسیر، عالمان همان علوم بودند و عالمان علوم قرآنی تلاش کردند با ایجاد زبانی مشترک میان تفاسیر مختلف، همه‌ی تفاسیر قرآن کریم را یکپارچه ساخته و آن را قابل فهم برای همگان کنند. بدین ترتیب عالمان علوم قرآنی با استفاده از اصطلاحاتی مانند ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، و اسباب نزول، زبانی مشترک  برای همه تفاسیر ایجاد کردند.<ref>پاکتچی، ص۱۱۹-۱۲۰.</ref> ارتباط و تداخل بخش‌هایی از مباحث علوم قرآن با سایر دانش‌های اسلامی از دیگر دلایل اهمیت پرداختن به علوم قرآن است.<ref>نصیری، ص۲۲۹-۲۳۵.</ref> از دیگر دلائل اهمیت دانش علوم قرآن می‌توان به  اثبات وحیانی بودن قرآن، اثبات اصالت متن قرآن و عدم تحریف آن در طول زمان، نقش بنیادین در تفسیر و فهم قرآن و نیز توانایی برای دفاع از قرآن در برابر شبهات اشاره کرد.<ref>باقری، ص۵۰-۵۴.</ref>  
دانش علوم قرآن پس از آن پدید آمد که عالمان علوم مختلف اسلامی، تفاسیری با رویکردهای مختلف کلامی، فقهی و فلسفی نگاشتند که مخاطب هر کدام از آن تفاسیر، عالمان همان علوم بودند و عالمان علوم قرآنی تلاش کردند با ایجاد زبانی مشترک میان تفاسیر مختلف، همه‌ی تفاسیر قرآن کریم را یکپارچه ساخته و آن را قابل فهم برای همگان کنند. بدین ترتیب عالمان علوم قرآنی با استفاده از اصطلاحاتی مانند ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، و اسباب نزول، زبانی مشترک  برای همه تفاسیر ایجاد کردند.<ref>پاکتچی، ص۱۱۹-۱۲۰.</ref> ارتباط و تداخل بخش‌هایی از مباحث علوم قرآن با سایر دانش‌های اسلامی از دیگر دلایل اهمیت پرداختن به علوم قرآن است.<ref>نصیری، ص۲۲۹-۲۳۵.</ref> از دیگر دلائل اهمیت دانش علوم قرآن می‌توان به  اثبات وحیانی بودن قرآن، اثبات اصالت متن قرآن و عدم تحریف آن در طول زمان، نقش بنیادین در تفسیر و فهم قرآن و نیز توانایی برای دفاع از قرآن در برابر شبهات اشاره کرد.<ref>باقری، ص۵۰-۵۴.</ref>  
يکي از فوايد علوم قرآن، شناخت هرچه بيشتر و بهتر آخرين کتاب آسماني از جهات مختلف است<ref>ویکی فقه</ref> و ورود به متن کتابی چند بُعدی بدون تاریخ شناسی، ساختارشناسی و زبان شناسی آن امکان پذیر نیست.<ref>سید محسن سادات فخر؛ پیشینه و بایستگی علوم قرآن: فصلنامه حسنا، شماره ۳، زمستان ۱۳۸۸(۲۰ تا ۳۹)،صفحه ۳۲ تا۳۵.</ref>
يکي از فوايد علوم قرآن، شناخت هرچه بيشتر و بهتر آخرين کتاب آسماني از جهات مختلف است<ref>ویکی فقه</ref> و ورود به متن کتابی چند بُعدی بدون تاریخ شناسی، ساختارشناسی و زبان شناسی آن امکان پذیر نیست.<ref>سید محسن سادات فخر؛ پیشینه و بایستگی علوم قرآن: فصلنامه حسنا، شماره ۳، زمستان ۱۳۸۸(۲۰ تا ۳۹)،صفحه ۳۲ تا۳۵.</ref>


برای نمونه شناخت مکی و مدنی بودن آیات قرآن در فقه و تفسیر یک ضرورت است، چراکه در شناخت شأن نزول تأثیر دارد زیرا آیات مکی گاه از لحاظ محتوا و هدف با آیات مدنی تفاوت دارند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4049109/%D8%AA%D8%A3%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D9%88-%D9%81%D9%87%D9%85-%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D8%AF%D8%A7 تأثیر علوم قرآنی بر تفسیر و فهم کلام خدا]</ref> همچنین از دلایل اهمیت شناخت علم ناسخ و منسوخ پاسخگویی به معاندانی است که همواره نسخ را به عنوان نقص قرآن و اسلام می‌‌دانند تا قدسیت قرآن را از زیرسؤال ببرند و از طرفی باعث آشنایی بیشتر با سیر تشریع احکام اسلامی خواهد شد.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3984687/%D8%B9%D9%84%D9%85-%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%AE-%D9%88-%D9%85%D9%86%D8%B3%D9%88%D8%AE-%D9%85%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%B2%D9%84%E2%80%8C%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%B4%D8%A7%D8%AE%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D8%A2%D9%81%D8%A7%D8%AA-%D8%B9%D8%AF%D9%85-%D8%AF%D8%B1%DA%A9-%D8%B5%D8%AD%DB%8C%D8%AD-%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%AE-%D9%88-%D9%85%D9%86%D8%B3%D9%88%D8%AE علم ناسخ و منسوخ متزلزل‌ترین شاخه علوم قرآنی است / آفات عدم درک صحیح ناسخ و منسوخ ]</ref>
برای نمونه شناخت مکی و مدنی بودن آیات قرآن در فقه و تفسیر یک ضرورت است، چراکه در شناخت شأن نزول تأثیر دارد زیرا آیات مکی گاه از لحاظ محتوا و هدف با آیات مدنی تفاوت دارند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4049109/%D8%AA%D8%A3%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D9%88-%D9%81%D9%87%D9%85-%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D8%AF%D8%A7 تأثیر علوم قرآنی بر تفسیر و فهم کلام خدا]</ref> همچنین از دلایل اهمیت شناخت علم ناسخ و منسوخ پاسخگویی به معاندانی است که همواره نسخ را به عنوان نقص قرآن و اسلام می‌‌دانند تا قدسیت قرآن را از زیرسؤال ببرند و از طرفی باعث آشنایی بیشتر با سیر تشریع احکام اسلامی خواهد شد.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3984687/%D8%B9%D9%84%D9%85-%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%AE-%D9%88-%D9%85%D9%86%D8%B3%D9%88%D8%AE-%D9%85%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%B2%D9%84%E2%80%8C%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%B4%D8%A7%D8%AE%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D8%A2%D9%81%D8%A7%D8%AA-%D8%B9%D8%AF%D9%85-%D8%AF%D8%B1%DA%A9-%D8%B5%D8%AD%DB%8C%D8%AD-%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%AE-%D9%88-%D9%85%D9%86%D8%B3%D9%88%D8%AE علم ناسخ و منسوخ متزلزل‌ترین شاخه علوم قرآنی است / آفات عدم درک صحیح ناسخ و منسوخ ]</ref>
محتوای علوم قرانی بطور جدی کمک زیادی به اشباع دانش بشری می کند. علوم دینی و اسلامی بایستی به عنوان مبنای علوم انسانی قرار گیرند تا بتوانند پاسخگوی نیاز بشر باشند وگرنه نگاه ناقصی خواهد بود که جوابگویی برای نیازهای آدمی نخواهد داشت.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3560602/%D9%85%D8%AD%D8%AA%D9%88%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%DA%A9%D9%85%DA%A9-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D8%B4%D8%A8%D8%A7%D8%B9-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4-%D8%A8%D8%B4%D8%B1%DB%8C-%D9%85%DB%8C-%DA%A9%D9%86%D8%AF محتوای علوم قرآنی کمک زیادی به اشباع دانش بشری می کند]</ref>
 
آسیب‌شناسی مطالعات علوم قرآنی
محتوای علوم قرانی بطور جدی کمک زیادی به اشباع دانش بشری می‌کند. علوم دینی و اسلامی بایستی به عنوان مبنای علوم انسانی قرار گیرند تا بتوانند پاسخگوی نیاز بشر باشند وگرنه نگاه ناقصی خواهد بود که جوابگویی برای نیازهای آدمی نخواهد داشت.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3560602/%D9%85%D8%AD%D8%AA%D9%88%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%DA%A9%D9%85%DA%A9-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D8%B4%D8%A8%D8%A7%D8%B9-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4-%D8%A8%D8%B4%D8%B1%DB%8C-%D9%85%DB%8C-%DA%A9%D9%86%D8%AF محتوای علوم قرآنی کمک زیادی به اشباع دانش بشری می‌کند]</ref>
از جمله آسیب‌های وارده به روش پژوهش علوم قرآن در شرایط کنونی می توان به موارد زیر اشاره کرد:  
 
1. فقدان رویه در مباحث علوم قرآنی زیرا برخی تاریخی، برخی عقلی و برخی نقلی بحث کرده‌اند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3981650/%D8%AC%D9%88%D8%A7%D9%87%D8%B1%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%B4-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D9%86%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D8%AF%D9%87-%DA%AF%D8%B1%D9%81%D8%AA%D9%87-%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D9%81%D8%A7%DA%A9%D8%B1-%D9%85%DB%8C%D8%A8%D8%AF%DB%8C-%D9%87%D9%85%D9%87-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D8%AD%D8%AB-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D9%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA جواهری: روش تاریخی در مطالعات علوم قرآنی نادیده گرفته شده است / فاکر میبدی: همه مباحث علوم قرآنی تاریخی نیست]</ref> به طور کلی آثار معاصر تا حدودی ناروشمند است. حتی مفسران نیز در تفاسیر خود ابتدا روش را تنقیح نکرده‌اند.  
== آسیب‌شناسی مطالعات علوم قرآنی ==
2. مغفول ماندن بحث‌های مقدماتی یا به تعبیری علوم للقرآن. برای نمونه به علوم ادبی به معنای صرف، نحو، بلاغت، اشتقاق و مسئله شعر در بحث‌های علوم قرآنی توجه نمی‌شود و حتی یک کتاب هم پیدا نمی‌‌شود که نشان دهنده‌ی نقش آفرینی کتاب‌های ادبی، میراث ادبی، پژوهش‌های ادبی و نگرش‌های ادبی در فهم قرآن باشد. البته این امر در دنیای اهل سنت متفاوت است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1413293/%D9%86%D8%A8%D9%88%D8%AF-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C%E2%80%8C%D9%86%DA%AF%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D9%84%D8%B2%D9%88%D9%85-%D8%AA%D9%88%D8%AC%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%B1%D8%A8 نبود تاریخی‌نگری در کتاب‌های علوم قرآنی/ لزوم توجه به مطالعات جهان عرب]</ref>
از جمله آسیب‌های وارده به روش پژوهش علوم قرآن در شرایط کنونی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:  
کاربردی سازی علوم قران
 
1.فقدان رویه در مباحث علوم قرآنی زیرا برخی تاریخی، برخی عقلی و برخی نقلی بحث کرده‌اند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3981650/%D8%AC%D9%88%D8%A7%D9%87%D8%B1%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%B4-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D9%86%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D8%AF%D9%87-%DA%AF%D8%B1%D9%81%D8%AA%D9%87-%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D9%81%D8%A7%DA%A9%D8%B1-%D9%85%DB%8C%D8%A8%D8%AF%DB%8C-%D9%87%D9%85%D9%87-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D8%AD%D8%AB-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D9%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA جواهری: روش تاریخی در مطالعات علوم قرآنی نادیده گرفته شده است / فاکر میبدی: همه مباحث علوم قرآنی تاریخی نیست]</ref> به طور کلی آثار معاصر تا حدودی ناروشمند است. حتی مفسران نیز در تفاسیر خود ابتدا روش را تنقیح نکرده‌اند.  
 
2.مغفول ماندن بحث‌های مقدماتی یا به تعبیری علوم للقرآن. برای نمونه به علوم ادبی به معنای صرف، نحو، بلاغت، اشتقاق و مسئله شعر در بحث‌های علوم قرآنی توجه نمی‌شود و حتی یک کتاب هم پیدا نمی‌‌شود که نشان دهنده‌ی نقش آفرینی کتاب‌های ادبی، میراث ادبی، پژوهش‌های ادبی و نگرش‌های ادبی در فهم قرآن باشد. البته این امر در دنیای اهل سنت متفاوت است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1413293/%D9%86%D8%A8%D9%88%D8%AF-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C%E2%80%8C%D9%86%DA%AF%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D9%84%D8%B2%D9%88%D9%85-%D8%AA%D9%88%D8%AC%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%B1%D8%A8 نبود تاریخی‌نگری در کتاب‌های علوم قرآنی/ لزوم توجه به مطالعات جهان عرب]</ref>
 
== کاربردی سازی علوم قران ==
اصلی‌ترین معنای کاربردی‌سازی این است که این مطالعات مسائلی که در جامعه وجود دارد را حل کند. از راه‌کارهای ارائه شده در جهت کاربردی سازی مطالعات علوم قرانی در متن جامعه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
اصلی‌ترین معنای کاربردی‌سازی این است که این مطالعات مسائلی که در جامعه وجود دارد را حل کند. از راه‌کارهای ارائه شده در جهت کاربردی سازی مطالعات علوم قرانی در متن جامعه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. خدمت رساندن حوزه مطالعات قرآنی به علوم دیگر. برای نمونه رشته اعجاز قرآن به دنبال این است که پلی بین مطالعات قرآنی با رشته‌های دیگر بزند تا با این رویکرد، علم قرآنی در بیرون از خود کاربردی داشته باشد.
 
2. روی‌آوردن به علوم انسانی قرآن‌بنیان و پیوند زدن حوزه‌های مختلف علوم انسانی با علوم قرآن.  
1.خدمت رساندن حوزه مطالعات قرآنی به علوم دیگر. برای نمونه رشته اعجاز قرآن به دنبال این است که پلی بین مطالعات قرآنی با رشته‌های دیگر بزند تا با ین رویکرد، علم قرآنی در بیرون از خود کاربردی داشته باشد.
3. خوانش قرآن کریم در فضای فرهنگ عصر نزول و ترجمه فرهنگی آن به زبان امروزی.
 
4. استخراج برداشت‌های موجود در تفاسیر قرآن، با تکیه بر تاریخ اندیشه و تاریخ گفتمانی و پالایش برداشت‌ها و اقوال برای کاربرد امروزی. باید چرخش‌در تفاسیر مطالعه شود و مباحث تفسیری مناسب این زمانه شناسایی شود.
2.روی‌آوردن به علوم انسانی قرآن‌بنیان و پیوند زدن حوزه‌های مختلف علوم انسانی با علوم قرآن.  
5. سنجش واقعیت اجتماعی با استفاده از روش‌های پیمایشی و کمی با تکیه بر شاخص‌هایی برای ارتباط دادن آن به آموزه‌های قرآن کریم.
 
6. بازتولید متناسب آموزه‌ها و ارائه‌ی تعریفی درست از نسبت فرد و جامعه در بازتولید آموزه‌ها.  
3.خوانش قرآن کریم در فضای فرهنگ عصر نزول و ترجمه فرهنگی آن به زبان امروزی.
7. ارا‌ئه‌ی راهکارهای موثر در مطالعات قرآنی برای تعامل میان دین و عقل. زمانی چالش دین و عقل حل می‌شود که بتوان در مواردی که این دو یکدیگر را نقض می‌کنند راه‌حل ارائه داد. مراد از عقل در اینجا عقل به معنای عرفی است.  
 
8. توجه به اختلاف نسل‌ها با رویکرد علمی. در کاربرد‌سازی نیاز به مطالعات نسل‌شناسی است زیرا برای همه گروه‌های سنی و اجتماعی نمی‌توان یک بازخوانی ارائه داد.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3718214/%D9%85%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B9-%D9%88-%D8%B1%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B1%D8%AF%DB%8C%E2%80%8C%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%87 موانع و راهکارهای کاربردی‌سازی مطالعات علوم قرآنی در جامعه]</ref>
4.استخراج برداشت‌های موجود در تفاسیر قرآن، با تکیه بر تاریخ اندیشه و تاریخ گفتمانی و پالایش برداشت‌ها و اقوال برای کاربرد امروزی. باید چرخش‌در تفاسیر مطالعه شود و مباحث تفسیری مناسب این زمانه شناسایی شود.
منابع
 
5.سنجش واقعیت اجتماعی با استفاده از روش‌های پیمایشی و کمی با تکیه بر شاخص‌هایی برای ارتباط دادن آن به آموزه‌های قرآن کریم.
 
6.بازتولید متناسب آموزه‌ها و ارائه‌ی تعریفی درست از نسبت فرد و جامعه در بازتولید آموزه‌ها.  
 
7.ارا‌ئه‌ی راهکارهای موثر در مطالعات قرآنی برای تعامل میان دین و عقل. زمانی چالش دین و عقل حل می‌شود که بتوان در مواردی که این دو یکدیگر را نقض می‌کنند راه‌حل ارائه داد. مراد از عقل در اینجا عقل به معنای عرفی است.  
 
8. توجه به اختلاف نسل‌ها با رویکرد علمی. در کاربرد‌سازی نیاز به مطالعات نسل‌شناسی است زیرا برای همه گروه‌های سنی و اجتماعی نمی‌توان یک بازخوانی ارائه داد.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3718214/%D9%85%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B9-%D9%88-%D8%B1%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B1%D8%AF%DB%8C%E2%80%8C%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%87 موانع و راهکارهای کاربردی‌سازی مطالعات علوم قرآنی در جامعه]</ref>
 
== منابع ==
ایکنا
 
ویکی پدیا
ویکی پدیا
ویکی شیعه
ویکی شیعه
ویکی فقه
ویکی فقه
دانشنامه اسلامی
دانشنامه اسلامی
ویکی وحدت
ویکی وحدت
ایکنا
 
== پاورقی‌ها ==
<references />
</div>
[[رده:اصطلاحات علوم قرآنی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۸ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۴۹

علوم قرآن؛ اصطلاحی درباره‌ی علوم مرتبط با قرآن که موضوعات مختلفی چون کیفیت نزول قرآن، اعجاز قرآن، اسباب نزول، تاریخ قرآن، تفسیر، قرائت، تجوید، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، ترتیب نزول سوره‌ها، مکی و مدنی، عدم تحریف قرآن و .... را دربر می‌گیرد. شناخت آخرين کتاب آسماني از جهات مختلف و بررسی آن در ابعاد تاریخ شناسی، ساختارشناسی و زبان شناسی از فوايد علوم قرآن است.

تعریف علوم قرآنی

علوم قرآن در معنای اصطلاحی، دانشی است که موضوع آن قرآن کریم است و قرآن را از ابعاد مختلف بررسی می‌‌کند.[۱] لفظ «علوم» در ترکیب اضافی علوم قرآن به همه‌ی علومى که در خدمت قرآن و یا مستند به آن است، دلالت دارد.[۲] در نظر عالمان تمدن اسلامی علوم قرآن سه کاربرد دارد؛ علوم فی القرآن، علوم للقرآن و علوم حول القرآن.

علوم حول القرآن شامل مجموعه بحث‌های کلی مرتبط با قرآن می‌شود که وجهی از وجوه قرآن را تبیین می‌کند یا به پرسشی از پرسش‌ها درباره‌ی قرآن پاسخ می‌دهد. علوم قرآنی به این تعریف مانند دانش‌های دیگر است که در گذر زمان ریزش و رویش داشته، بعضی از عناوین از حوزه‌ی بحث‌های آن بیرون گردیده و بعضی از بحث‌ها به آن وارد شده است. مراد از علوم فی القرآن مجموعه معارف و آموزه‌های قرآنی است و شامل مباحث درونی قرآن و همه آن چیزی است که از آیات برمی‌آید. منظور از علوم للقرآن نیز یک سلسله از بحث‌های مقدماتی مرتبط با قرآن است که زمینه‌ی بحث و فهم را تنقیح و روشن می‌کنند.[۳]

تاریخچه‌ی علوم قرآنی

درباره تاریخ پیدایش علوم قرآن به قرن‌های متفاوتی اشاره شده است؛ ولی در حقیقت بعضی از موضوعات آن همان قرون اولیه‌ی اسلام شکل گرفته، هرچند به عنوان علوم قرآن مطرح نبوده است.[۴] طرح مباحث کلی درباره‌ی قرآن، همزاد با نزول آن دانسته‌ شده است؛ آیات عدم تحریف، آیات درباره نزول قرآن، آیات مربوط به مسئله وحی، محکم و متشابه و همچنین ناسخ و منسوخ از جمله مباحثی است که در خود قرآن بدان پرداخته شده است.[۵] موضوعی مثل قرائات و قراء نیز از مباحث مهمی بوده که از صدر اسلام مطرح بوده است.[۶] علوم قرآن مانند دیگر علوم اسلامی در ابتدای شکل‌گیری، افزون بر قرآن، در قالب احادیث شکل گرفته است.[۷] در این راستا به احادیث پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) درباره‌ی فضل القرآن، اُنزل القرآن علی سَبعة الاحرف و القُرّاء اشاره شده است.[۸] مصحف تفسیری امام علی(ع)، نخستین اثر نوشته‌شده دانسته‌ شده است که برخی از مباحث علوم قرآنی را دربردارد.[۹]

علوم قرآنی پس از جدا شدن از حدیث به‌ صورت مستقل، در قالب تک‌نگاری‌ها رخ نمود.[۱۰] برای نمونه کتاب‌های فضایل القرآن در قرن‌های اول، همان چیزی است که امروزه علوم قرآن نامیده می‌شود.[۱۱] قرن اول و دوم هجری را سده‌های تدوین تک‌نگاری‌ها دانسته‌اند.[۱۲] شکل گرفتن رسمی علوم قرآن در قرن سوم و چهارم و مصادف با رشد مسائل ادبی و اوج‌گیری مباحث کلامی درباره قرآن بوده است.[۱۳] اولین آثار درباره علوم قرآنِ مصطلح، از قرن سوم هجری و با کتاب الحاوی فی علوم القرآن اثر محمد بن خلف بن المرزبان و همچنین کتاب عجائب علوم القرآن، تألیف ابوبکر محمد بن قاسم بن بشار انباری در قرن چهارم هجری شروع شده است.[۱۴] علوم قرآنى به صورت یک فن از اواخر قرن چهارم بدست ابراهیم بن سعید حوفى اعلام وجود نمود.[۱۵] اوج‌گیری مباحث ادبی و اندیشه شیعی در مباحث قرآنی، مربوط به سده‌های پنجم تا هفتم است که عالمان شیعه مشهوری از جمله سید مرتضی، شیخ صدوق، شیخ مفید، سید رضی، قطب راوندی، فضل بن حسن طبرسی و سید بن طاووس در این دوره به مباحث علوم قرآن پرداخته‌اند.[۱۶] همچنین افرادی چون ابن جوزى، سخاوى و ابوشامه در این دوران به پرورش علوم قرآن پرداختند.[۱۷] علوم قرآن را شيعيان غالبا در مقدمه‌ی تفاسير می‏نوشتند. به عنوان نمونه مقدمه تفسير صافی، مجمع‏البيان،[۱۸] التبیان، آلاء الرحمن و البیان، به مباحث علوم قرآن اختصاص یافته است. قرن هشتم تا دهم دوره تثبیت و توسعه علوم قرآن در قالب دانشی جامع است؛[۱۹] که آثار مهمی چون البرهان فی علوم القرآن توسط محمد بن عبدالله زرکشی و کتاب الاتقان فی علوم القرآن توسط جلال الدین سیوطی در آن نوشته شده است.[۲۰] سده یازدهم تا سیزدهم به علت سیطره آثار سیوطی، دوره‌ی رکود علوم قرآن نامیده شده است و در همین دوره‌ی زمانی، آثار فهرست‌نویسی و واژه‌یابی قرآن رواج پیدا کرد. همچنین با اوج‌گیری اخباری‌گری، برخی از آثار مهم درباره‌ی علوم قرآن در جوامع روایی تدوین شد که از جمله آن می‌توان به فهرست موضوعی آیات قرآن در بحارالانوار علامه مجلسی اشاره کرد. قرون چهاردهم و پانزدهم را سده‌های توسعه مجدد علوم قرآن خوانده‌اند. این دوره با کتاب فصل الخطاب فی تحریف کتاب رب الارباب اثر محدث نوری درباره تحریف قرآن و اعتراضات به آن شروع شده است. در این عصر تحول کمی و کیفی در علوم قرآن صورت گرفت و آثار مهمی چون التمهید فی علوم القرآن اثر محمدهادی معرفت تدوین گشت. پاسخ به شبهات درباره قرآن و ورود خاورشناسانی مانند ایگناتس گلدزیهر، تئودور نولدکه، آرتور جفری، توشی‌هیکو ایزوتسو و نواندیشان و روشنفکران دینی مانند محمد ارکون، نصر حامد ابوزید و... به مباحث علوم قرآنی، از ویژگی‌های این دوره است.[۲۱]

در این دوران در مورد کل بحث‌های علوم قرآنی کتب زیادی به چاپ رسیده و افراد مختلفی مانند علامه عسکری، سیدجعفر مرتضی عاملی و محمدهادی معرفت کارهایی به زبان عربی در حوزه دانش‌های مربوط به علوم قرآنی داشته‌اند. در زبان فارسی هم می‌توان به کتب استاد حجتی، شاکر، رکنی‌یزدی و تنی دیگر از اساتید اشاره کرد که معطوف به برخی از انواع علوم قرآن است.[۲۲]

مباحث و دانش‌های علوم قرآن

علوم قرآن به لحاظ آماری متعدد است[۲۳] و فهرست موضوعات آن از دیدگاه دانشمندان اسلامی متفاوت است.[۲۴] در اين دانش، پرسش‌هاي متعددي که دربارة قرآن مطرح است بررسي مي‌شود و با گذشت ايام، تحت تأثير عوامل مختلف، پرسش‌هاي نوظهوري رخ مي‌نمايد که بايد پاسخ داده شود.[۲۵] برای نمونه تحولات ایجاد شده در فلسفه‌ی علم و اوضاع اجتماعی در دوران معاصر، باعث ایجاد موضوعات جدید در حوزه‌ی مباحث قرآن شده و عناوین جدیدی مانند تاریخ قرآن، زبان قرآن، نسخه‌های نوپدید قرآن و ساختار قرآن مورد بررسی قرار گرفته‌اند.[۲۶] دانش‌های مورد گفتگو در علوم قرآنی عبارت‌اند از: تاریخ قرآن، دانش تفسیر، علم قرائت و تجوید و ترتیل، علم نگارش، یعنی شناخت چگونگی رسم‌الخط و املای قدیمی و ثابت قرآن، اعجاز قرآن، اسباب نزول، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، علم مکی و مدنی، اعراب، غریب القرآن، مفردات قرآن و وجوه و نظایر (واژگان‌شناسی قرآن)، فقه قرآن یا احکام قرآن، بلاغت، دانش شأن نزول آیات قرآن، هرمنوتیک،[۲۷] وحی و نزول قرآن، ترتیب سوره‌ها و آیات، کاتبان وحی، جمع‌آوری و یکسان کردن مصحف‌ها، پیدایش قرائات و منشأ اختلاف در قرائت، حجیت و عدم تحریف و دفع شبهات از ساحت قرآن،[۲۸] حروف مقطعه،[۲۹] تناسب سوره‌ها، سوگند‌ها، مَثَل‌ها و قصه‌های قرآنی، اسامی و صفات قرآن و تقسیمات قرآن.[۳۰] به طور کلی ساحت‌های اصلی مسائل علوم قرآنی به 4 دسته تقسیم می‌شوند: ساحت نخست: مباحث ناظر به شناخت ماهیت قرآن؛ ساحت دوم: تحولات تاریخی مربوط‌به قرآن؛ ساحت سوم: مباحثی که در خدمت فهم و تفسیر قرآن به‌کار می‌آیند.[۳۱] مراد از علم تفسير قرآن در علوم قرآن ، مباحث كلي و مبنايي دربارة تفسير قرآن مثل تعريف تفسير، بيان تفاوت آن با تأويل، اثبات امكان و ضرورت تفسير، منابع تفسير، علوم مورد نياز مفسر و غيره است كه تمام اين بحث‌ها مقدمة تفسير به معناي تلاش براي فهم آيات قرآن‌اند.[۳۲]

ساحت چهارم: فعالیت‌ها و مطالعات انجام شده در زمینه‌ی قرآن؛ شامل مطالعه و بررسی تمام پژوهش‌های انجام یافته در زمینه علوم قرآن، رویکردهای ایجابی یا سلبی خاورشناسان به قرآن و... .[۳۳]

ارتباط علوم قرآنی با سایر علوم

علوم قرآن با علوم مختلفي چون تاریخ، حدیث، تفسیر، ادبیات،کلام،اصول فقه و فقه پیوند دارد. گاه هم دانش علوم قرآن از نتايج يک علم بهره‌مند مي‌شود و هم آن دانش از تحقيقاتي که در علوم قرآن صورت گرفته است بهره مي‌برد وگاه اين ارتباط به اين صورت است که تنها دانش علوم قرآن از نتايج آن علم بهره مي‌گيرد و يا برعکس.[۳۴]

ارتباط با علوم نقلی

علوم نقلی مرتبط با علوم قرآن عبرت‌اند از:

1. تاریخ: مباحث تاریخی همچون حالات پیامبر قبل و پس از نزول قرآن، سیر تاریخی تدوین و شکل‌گیری قرآن، اهتمام پیامبر و صحابه به تدوین وکتابت قرآن، کاتبان وحافظان قرآن، برخورد خلفا، تاریخ شکل گیری نخستین تفاسیر و ترجمه‌های قرآن، قراء قرآن، اهتمام مسلمانان و تلاشی که برای نشر و ترویج قرآن انجام یافته، تاریخ خوشنویسی وتذهیب قرآن و .... از جمله مباحث مرتبط با علوم قرآن است.

2. تفسیر روایی: بسیاری از روایات تفسیری، صریح یا به‌اشاره به مباحث علوم قرآن به ویژه منطق فهم و تفسیر قرآن ناظر است که از جمله مباحث مهم این دانش به‌شمار می‌رود.[۳۵]

3. حدیث نیز به عنوان خاستگاه اولیه‌ی علوم قرآنی، بهترین منبع برای دستیابی به گزاره‌های علوم قرآنی است.[۳۶]

4. فقه: با توجه به این که قرآن نخستین منبع برای استخراج احکام فقهی است و از طرفی اثبات الهي بودن و اصالت نص موجود قرآن در دانش علوم قرآن صورت مي‌پذيرد، بنابراین علوم قرآن و علم فقه ارتباطی تنگاتنگ دارند. از نگاهی دیگر، يکي از راه‌هاي تشخيص آيات ناسخ و منسوخ، اجماع عالمان است که از طريق فقه به دست مي‌آيد.[۳۷]

مبحث خواندن نماز، طبق هریک از قرائت‌های موجود، محسوب نمودن بسمله‌های سور به عنوان آیه‌ای از آن و وجوب یا جواز گفتن بسمله پیش از خواندن سوره نماز، یکی یا دو تا دانستن سوره‌های ضحی و انشراح و فیل و قریش، جواز یا عدم جواز واگذاری قرآن به کافر، آداب تلاوت قرآن، جواز یا عدم جواز ترجمه قرآن به زبان‌های گوناگون، جواز یا عدم جواز تغییر رسم‌الخط عثمانی، جواز یا عدم جواز انتشار قرآن با تنظیم سوره‌ها براساس نزول یا تفسیر قرآن بر این اساس و... از جمله مباحثی است که در فقه و علوم قرآنی به طور یکسان بحث وگفت‌وگو می‌شود. تمام مباحث تاریخی و حدیثی قرآن، گزاره‌های مشترک علوم قرآن و فقه و بخشی از تفسیر روایی که شامل دعاوی بر مبنای برهان و استدلال نیست، تابع روش نقلی است.[۳۸]

ارتباط با علوم عقلی

علوم عقلی مرتبط با علوم قرآن عبرت‌اند از:

1. کلام: مباحثی چون چگونگی وحی درباره پیامبران، وجوه اعجاز قرآن، تحدی قرآن و ناکامی معارضان آن در عرصه هماوردی و اثبات تحریف‌ناپذیری آن و نیز مبحث محکم و متشابه و چگونگی برخورد نحله‌های گوناگون کلامی با این‌دست از آیات از جمله مباحثی است که در حوزه علوم قرآنی بحث و بررسی می‌شوند و در این دست از مباحث، داور و معیار اصلی عقل، ادله و براهین عقلی است؛ هر چند به‌سان علم کلام، آیات و روایات کنار عقل به صورت‌های گوناگون نقش‌آفرینی می‌کنند.[۳۹]

2. بخشی از مباحث حدیثی و تفسیر روایی مرتبط با علوم عقلی: بخشی از روایات معصومان به‌ویژه در مباحث بینشی (عقاید) و ارزشی (اخلاقی) خصوصا در مناظرات اهل‌بیت با ملحدان و زنادقه بر عقل و براهین عقلی تکیه شده است.[۴۰]

3. تفسیر. برخي از مباني تفسيري در مباحث علوم قرآني شكل و سامان مي‌گيرد که مهم‌ترين آنها عبارت‌اند از: خدايي بودن قرآن، اصالت متن قرآن، امکان فهم قرآن، و جواز فهم قرآن. اصول و قواعد تفسير قرآن نيز در علوم قرآن بررسي مي‌شود.[۴۱] در بيانات امامان معصوم(ص) نيز لزوم شناخت برخي مباحث علوم قرآن براي تفسير صحيح قرآن، مورد تأكيد قرار گرفته است.[۴۲] اگر در علوم قرآن مسئله نسخ و ویژگی‌ها و ماهیت دقیق آن شناخته نشود، در فهم آیات ناسخ و منسوخ مشکل ایجاد می‌شود.[۴۳]

4. اصول فقه. از جمله مباحث علوم قرآنی، شناخت گونه‌های مضمونی آیات از قبیل عام و خاص، مطلق و مقیّد، مجمل ومبیّن و... است که از جمله مسائل علم اصول به‌شمار می‌رود. هر چند نگاه اصولیان به این اقسام فقط به آیات قرآن اختصاص نیافته و شامل روایات نیز می‌شود. همچنین مباحثی چون حجیت اخبار احاد در حوزه‌ی تفسیر و ضرورت پایبندی به ظواهر تا زمانی که قرینه برخلاف آن نباشد، همگی یا جزو مباحث علوم قرآنی است یا با زاویه‌ای خاص‌تردر علوم قرآنی از آنها گفت‌وگو می‌شود.[۴۴]

ارتباط با علوم زبان شناختی

بخشی از مباحث علوم قرآنی که مرتبط یا متداخل با اصول فقه است؛ نظیر اصالت ظهور، حجیّت ظواهر قرآن، حقیقت و مجاز، حجیت قول لغوی ونیز تمام مسائل ناظر به ادبیات قرآن نظیر واژه‌شناسی، صرف، نحو، معانی، بیان و بدیع، در دسته‌ی علوم زبان‌شناختی قرار می‌گیرند.[۴۵]

اهمیت علوم قرانی

دانش علوم قرآن پس از آن پدید آمد که عالمان علوم مختلف اسلامی، تفاسیری با رویکردهای مختلف کلامی، فقهی و فلسفی نگاشتند که مخاطب هر کدام از آن تفاسیر، عالمان همان علوم بودند و عالمان علوم قرآنی تلاش کردند با ایجاد زبانی مشترک میان تفاسیر مختلف، همه‌ی تفاسیر قرآن کریم را یکپارچه ساخته و آن را قابل فهم برای همگان کنند. بدین ترتیب عالمان علوم قرآنی با استفاده از اصطلاحاتی مانند ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، و اسباب نزول، زبانی مشترک برای همه تفاسیر ایجاد کردند.[۴۶] ارتباط و تداخل بخش‌هایی از مباحث علوم قرآن با سایر دانش‌های اسلامی از دیگر دلایل اهمیت پرداختن به علوم قرآن است.[۴۷] از دیگر دلائل اهمیت دانش علوم قرآن می‌توان به اثبات وحیانی بودن قرآن، اثبات اصالت متن قرآن و عدم تحریف آن در طول زمان، نقش بنیادین در تفسیر و فهم قرآن و نیز توانایی برای دفاع از قرآن در برابر شبهات اشاره کرد.[۴۸]

يکي از فوايد علوم قرآن، شناخت هرچه بيشتر و بهتر آخرين کتاب آسماني از جهات مختلف است[۴۹] و ورود به متن کتابی چند بُعدی بدون تاریخ شناسی، ساختارشناسی و زبان شناسی آن امکان پذیر نیست.[۵۰]

برای نمونه شناخت مکی و مدنی بودن آیات قرآن در فقه و تفسیر یک ضرورت است، چراکه در شناخت شأن نزول تأثیر دارد زیرا آیات مکی گاه از لحاظ محتوا و هدف با آیات مدنی تفاوت دارند.[۵۱] همچنین از دلایل اهمیت شناخت علم ناسخ و منسوخ پاسخگویی به معاندانی است که همواره نسخ را به عنوان نقص قرآن و اسلام می‌‌دانند تا قدسیت قرآن را از زیرسؤال ببرند و از طرفی باعث آشنایی بیشتر با سیر تشریع احکام اسلامی خواهد شد.[۵۲]

محتوای علوم قرانی بطور جدی کمک زیادی به اشباع دانش بشری می‌کند. علوم دینی و اسلامی بایستی به عنوان مبنای علوم انسانی قرار گیرند تا بتوانند پاسخگوی نیاز بشر باشند وگرنه نگاه ناقصی خواهد بود که جوابگویی برای نیازهای آدمی نخواهد داشت.[۵۳]

آسیب‌شناسی مطالعات علوم قرآنی

از جمله آسیب‌های وارده به روش پژوهش علوم قرآن در شرایط کنونی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1.فقدان رویه در مباحث علوم قرآنی زیرا برخی تاریخی، برخی عقلی و برخی نقلی بحث کرده‌اند.[۵۴] به طور کلی آثار معاصر تا حدودی ناروشمند است. حتی مفسران نیز در تفاسیر خود ابتدا روش را تنقیح نکرده‌اند.

2.مغفول ماندن بحث‌های مقدماتی یا به تعبیری علوم للقرآن. برای نمونه به علوم ادبی به معنای صرف، نحو، بلاغت، اشتقاق و مسئله شعر در بحث‌های علوم قرآنی توجه نمی‌شود و حتی یک کتاب هم پیدا نمی‌‌شود که نشان دهنده‌ی نقش آفرینی کتاب‌های ادبی، میراث ادبی، پژوهش‌های ادبی و نگرش‌های ادبی در فهم قرآن باشد. البته این امر در دنیای اهل سنت متفاوت است.[۵۵]

کاربردی سازی علوم قران

اصلی‌ترین معنای کاربردی‌سازی این است که این مطالعات مسائلی که در جامعه وجود دارد را حل کند. از راه‌کارهای ارائه شده در جهت کاربردی سازی مطالعات علوم قرانی در متن جامعه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1.خدمت رساندن حوزه مطالعات قرآنی به علوم دیگر. برای نمونه رشته اعجاز قرآن به دنبال این است که پلی بین مطالعات قرآنی با رشته‌های دیگر بزند تا با ین رویکرد، علم قرآنی در بیرون از خود کاربردی داشته باشد.

2.روی‌آوردن به علوم انسانی قرآن‌بنیان و پیوند زدن حوزه‌های مختلف علوم انسانی با علوم قرآن.

3.خوانش قرآن کریم در فضای فرهنگ عصر نزول و ترجمه فرهنگی آن به زبان امروزی.

4.استخراج برداشت‌های موجود در تفاسیر قرآن، با تکیه بر تاریخ اندیشه و تاریخ گفتمانی و پالایش برداشت‌ها و اقوال برای کاربرد امروزی. باید چرخش‌در تفاسیر مطالعه شود و مباحث تفسیری مناسب این زمانه شناسایی شود.

5.سنجش واقعیت اجتماعی با استفاده از روش‌های پیمایشی و کمی با تکیه بر شاخص‌هایی برای ارتباط دادن آن به آموزه‌های قرآن کریم.

6.بازتولید متناسب آموزه‌ها و ارائه‌ی تعریفی درست از نسبت فرد و جامعه در بازتولید آموزه‌ها.

7.ارا‌ئه‌ی راهکارهای موثر در مطالعات قرآنی برای تعامل میان دین و عقل. زمانی چالش دین و عقل حل می‌شود که بتوان در مواردی که این دو یکدیگر را نقض می‌کنند راه‌حل ارائه داد. مراد از عقل در اینجا عقل به معنای عرفی است.

8. توجه به اختلاف نسل‌ها با رویکرد علمی. در کاربرد‌سازی نیاز به مطالعات نسل‌شناسی است زیرا برای همه گروه‌های سنی و اجتماعی نمی‌توان یک بازخوانی ارائه داد.[۵۶]

منابع

ایکنا

ویکی پدیا

ویکی شیعه

ویکی فقه

دانشنامه اسلامی

ویکی وحدت

پاورقی‌ها

  1. ↑ تأثیر علوم قرآنی بر تفسیر و فهم کلام خدا
  2. ↑ دانشنامه اسلامی
  3. ↑ نبود تاریخی‌نگری در کتاب‌های علوم قرآنی/ لزوم توجه به مطالعات جهان عرب
  4. ↑ روش‌شناختی مبانی علوم قرآن در کتب تاریخی
  5. ↑ مهدوی راد و معرفت، ص۸۶-۸۷.
  6. ↑ روش‌شناختی مبانی علوم قرآن در کتب تاریخی
  7. ↑ نصیری، ص۲۲۶.
  8. ↑ مهدوی‌راد و معرفت، ص۸۷.
  9. ↑ ابن‌ندیم، ص۴۵-۴۶.
  10. ↑ رک: معرفت،1412 ق: ج 1. ص 7-8؛
  11. ↑ نبود تاریخی‌نگری در کتاب‌های علوم قرآنی/ لزوم توجه به مطالعات جهان عرب
  12. ↑ نصیری، ص۲۲ ۸؛
  13. ↑ مهدوی‌راد و معرفت، ص۸۸.
  14. ↑ صبحی صالح، ص۱۲۲
  15. ↑ درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته
  16. ↑ مهدوی‌راد و معرفت، ص۹۳-۹۷.
  17. ↑ درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته
  18. ↑ آيت‌الله معرفت؛ احياگر علوم قرآنی در دوران معاصر
  19. ↑ نصیری، ص۲۲۸.
  20. ↑ معرفت، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۵-۱۶؛ مهدوی‌راد و معرفت، ص۹۷-۱۰۰.
  21. ↑ مهدوی‌راد و معرفت، ص۱۰۲-۱۰۹
  22. ↑ مراد از علوم قرآنی چیست؟/ آثار قرآنی دوران معاصر بیست برابر چهارده قرن
  23. ↑ تأثیر علوم قرآنی بر تفسیر و فهم کلام خدا
  24. ↑ روش‌شناختی مبانی علوم قرآن در کتب تاریخی
  25. ↑ ویکی فقه
  26. ↑ مراد از علوم قرآنی چیست؟/ آثار قرآنی دوران معاصر بیست برابر چهارده قرن
  27. ↑ بهاء الدین خرمشاهی. «قرآن و قرآن پژوهی». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اوت ۲۰۱۱.
  28. ↑ زرقانی، ج۱، ص۲۰.
  29. ↑ ویکی شیعه
  30. ↑ دانشنامه اسلامی
  31. ↑ ویکی وحدت
  32. ↑ زركشي، نوع۴۱.
  33. ↑ ویکی وحدت
  34. ↑ ویکی فقه
  35. ↑ ویکی وحدت
  36. ↑ ر. ک، کلینی، ج 2، ص 595 به بعد؛ مجلسی، ج 89.
  37. ↑ ویکی فقه
  38. ↑ ویکی وحدت
  39. ↑ همان
  40. ↑ برای نمونه ر.ک: کلینی، ج 1، ص 92.
  41. ↑ ویکی فقه
  42. ↑ العياشي، ج۱، ص۲۲؛ ابن الجوزي، ص۱۲۸.
  43. ↑ تأثیر علوم قرآنی بر تفسیر و فهم کلام خدا
  44. ↑ رک: نصیری، ص 130-139.
  45. ↑ ویکی وحدت
  46. ↑ پاکتچی، ص۱۱۹-۱۲۰.
  47. ↑ نصیری، ص۲۲۹-۲۳۵.
  48. ↑ باقری، ص۵۰-۵۴.
  49. ↑ ویکی فقه
  50. ↑ سید محسن سادات فخر؛ پیشینه و بایستگی علوم قرآن: فصلنامه حسنا، شماره ۳، زمستان ۱۳۸۸(۲۰ تا ۳۹)،صفحه ۳۲ تا۳۵.
  51. ↑ تأثیر علوم قرآنی بر تفسیر و فهم کلام خدا
  52. ↑ علم ناسخ و منسوخ متزلزل‌ترین شاخه علوم قرآنی است / آفات عدم درک صحیح ناسخ و منسوخ
  53. ↑ محتوای علوم قرآنی کمک زیادی به اشباع دانش بشری می‌کند
  54. ↑ جواهری: روش تاریخی در مطالعات علوم قرآنی نادیده گرفته شده است / فاکر میبدی: همه مباحث علوم قرآنی تاریخی نیست
  55. ↑ نبود تاریخی‌نگری در کتاب‌های علوم قرآنی/ لزوم توجه به مطالعات جهان عرب
  56. ↑ موانع و راهکارهای کاربردی‌سازی مطالعات علوم قرآنی در جامعه
برگرفته از «https://quranpedia.org/index.php?title=علوم_قرآن&oldid=5914»