قدرت نرم

قدرت نرم (soft power)؛ در سیاست (و به‌ویژه در سیاست بین‌الملل)، در مقابل قدرت سخت (به‌معنای استفاده از زور و اجبار) قرار گرفته و به‌معنای توانایی شکل‌دادن به انتخاب‌های دیگران، از طریق ایجاد جذابیت برای آنان است. قدرت نرم، یکی از شاخص‌های مهم برای تأثیرگذاری کشورها در عرصه بین‌الملل تلقی می‌شود. ایران اسلامی نیز با داشتن ظرفیت‌هایی در دو جنبه ملی و دینی، برای خود مؤلفه‌هایی از قدرت نرم را فراهم آورده است؛ مؤلفه‌هایی چون فرهنگ غنی ایرانی، اثرگذاری تاریخی و تمدنی بر ملل پیرامون خود، همبستگی ملی و ایجاد عمق استراتژیک در منطقه خاورمیانه. قرآن کریم هم به‌مقوله قدرت نرم اشارات فراوانی کرده و مهم‌ترین ابزار اعمال آن را گفتگو می‌داند و پیامبر اکرم (ص) را نیز به‌سبب داشتن اخلاق بزرگوارانه، واجد این قدرت نرم معرفی می‌کند.

1. تعریف و ماهیت قدرت نرم «جوزف نای» (Joseph Nye)، استاد دانشگاه هاروارد، نخستین اندیشمندی است که واژه «قدرت نرم» را در نوشته‌های خود به‌کار برده است. وی قدرت نرم را چنین تعریف کرده است: «واداشتن منطقی دیگران به این که نتایجی که شما می‌خواهید، آنان نیز بخواهند». از نظر وی قدرت نرم، به همکاری گرفتن و عضوگیری افراد به جای مجبور کردن آنها با زور و تهدید (برخلاف میل شان) برای انجام کاری است. به تعبیر دیگر، قدرت نرم به توانایی تغییر آنچه دیگران فکر می‌کنند و انجام این کار از طریق جذب و اقناع به جای اجبار و زور اطلاق می‌شود. جوزف نای در سال ۱۹۹۰ درکتابی با نام «تغییر ماهیت قدرت آمریکایی» این مفهوم را مطرح کرد. وی در سال ۲۰۰۴ مفهوم قدرت نرم را درکتاب «قدرت نرم: راه موفقیت در سیاستهای جهانی» بسط داد. این مفهوم امروزه در سیاست بین‌الملل بسیار مورد استفاده است. از منظر نای، قدرت شامل انواع سخت، نرم و هوشمند است. منظور از قدرت سخت، برخورداری از ابزارهای اعمال قوه قهریه است و بیش از همه با تسلیحات نظامی اعم از تهاجمی و دفاعی (آفندی و پدافندی) شناخته می‌شود. وی بعد از مدتی متوجه شد که قدرت نرم به‌تنهایی کارساز نیست و تعبیر قدرت هوشمند را به کار برد که ترکیبی از قدرت سخت و نرم و به معنای به‌کارگیری توأمان و اقتضایی قدرت‌های سخت و نرم برای دستیابی به اهداف است. نای معتقد است اعمال قدرت نرم، ابزارهای گوناگونی دارد. وی دیپلماسی عمومی، سخنرانی‌ها، گسترش مراکز علمی، توجه به شاخصه‌های فرهنگ و ایده‌هایی مثل جهانی شدن و دموکراسی را از جمله ابزار‌های قدرت نرم بر می‌شمارد. یکی از مهم‌ترین شیوه‌های اعمال قدرت نرم در دنیای کنونی، استفاده از دیپلماسی عمومی و فرهنگی است. از همین رو جوزف نای در لابه‌لای نظریه قدرت نرم به دیپلماسی عمومی یا فرهنگی به‌ عنوان یکی از مهم‌ترین شیوه‌های قدرت نرم توجه بسیار دارد و برای آن سه مؤلفه اساسی بیان می‌کند که شامل «ارتباطات روزانه با مردم»، «ارتباطات استراتژیک موضوعی» و «گسترش روابط بلند مدت با افراد کلیدی» است. این سه مؤلفه امروزه به سه محور اساسی ساز و کار نوین دیپلماسی عمومی و فرهنگی با عنوان مدیریت پیام، برقراری ارتباطات راهبردی و تثبیت روابط پایدار تبدیل شده است. 2. قدرت نرم در عرصه بین‌المللی در جامعه بین المللی هر یک از اعضا، به سهم خود نقش آفرین و در تعاملات جهانی اثرگذار هستند. در این میان میزان، کیفیت، دوام، حوزه و عمق این تاثیر به عوامل گوناگونی بستگی دارد. از جمله آنها می‌توان به قدرت نرم کشور‌ها که حاصل بزرگی، پیشرفت و توسعه آن‌ها در زمینه های مختلف است، اشاره کرد. یکی از کشورهای اثرگذار در دوره کنونی دنیا، ایالات متحده آمریکا بوده است. آمریکا بخشی از قدرت امپراتوری خود را که پس از جنگ جهانی دوم به وجود آمد، از طریق قدرت نرم و قدرت الگوسازی این کشور برای سایر کشورها به‌دست آورده است. اما این تصویر از آمریکا امروزه لطمه دیده و مورد تردید قرار گرفته است. حمله طرفداران ترامپ به کنگره آمریکا و سوء مدیریت در کنترل کرونا در قیاس با چین، بر قدرت نرم آمریکا تأثیر منفی نهاده است. این وضعیت فرصتی را برای سایر کشورها از جمله ایران، چین و روسیه که الگوی متفاوتی را ارائه می‌کنند، ایجاد کرده است. 2. مؤلفه‌‌ها و شاخصه‌های قدرت نرم در ایران کشور ایران به‌سهم خود دارای مؤلفه‌ها و منابعی است که قدرت نرم خویش را از آن به‌دست می‌آورد. این مؤلفه‌های قدرت‌آفرین را می‌توان به دو بخش مؤلفه‌های ملی و مؤلفه‌های دینی تقسیم کرد. در بخش مؤلفه‌های ملی، مهم‌ترین مؤلفه قدرت نرم کشور، فرهنگ غنی ایرانی است. ایرانیان، چه در دوران باستان و چه قبل و بعد از اسلام، همواره قدرت خود را در نفوذ عمیق فرهنگی و علمی بر جهان پیرامون خود تجربه کرده‌اند. ایران توانسته است همواره یک قدرت فرهنگی-تمدنی و حتی در مقاطعی قدرت اقتصادی باشد. در این بازه طولانی از تاریخ، ایران از تاثیر نهادن بر دیگر ملت‌ها و فرهنگ‌ها در پیرامون خود غافل نبوده است. با این حال، در تحلیل نقش ایران قبل از انقلاب اسلامی می‌توان به نوعی انحراف از مسیر طبیعی و تاریخی پی برد. چرا که ایران به جای ایفای نقش طبیعی خود، یعنی نقش فرهنگی، علمی، معنوی و اقتصادی، به ژاندارم منطقه تبدیل شده بود. این نقش کم عمق، سطحی و ناپایدار و مهلک‌تر از همه بر گرفته از زور و توان ارعاب ابرقدرت آمریکا و استوار بر پایه‌های استبداد بود. اما پس از انقلاب اسلامی، جمهوری اسلامی در تاریخ کوتاه چنددهه خود، در حالی که روند تکامل اجتماعی و سیاسی خود را پیموده و بی‌وقفه نیز در معرض تهدیدها علیه موجودیت خود بوده است، در عین حال تلاش نموده بر قدرت نرم خود در حوزه‌های اقتصادی، علمی، فرهنگی و تمدنی بیفزاید، و از این طریق در مسیر طبیعی و تاریخی ایران قوی قدم بردارد. امروزه نیز به‌نظر می‌رسد جمهوری اسلامی در منطقه غرب آسیا از قدرت نرم فوق‌العاده‌ای برخوردار است و نمی‌توان باقدرت نظامی آن را از پا درآورد و حتی تحرکات نظامی باعث تشدید قدرت نرم آن می‌شود. در حقیقت قدرت نرم، مزیت نسبی جمهوری اسلامی در منطقه خاورمیانه است. ایران در سطح منطقه دارای فرصت‌هایی است که از آن جمله می‌توان به اشتراكات دينی، فرهنگی و مذهبی ميان ايران و ديگر كشورهای منطقه، تهديدات مشترك مانند جهانی شدن ليبراليسم و حضور اقليت‌های شيعه در كشورهای خاورميانه اشاره کرد. علاوه بر فرهنگ غنی ایرانی، جمهوری اسلامی از مؤلفه‌های قدرت‌آفرین فراوانی که منبعث از دین است نیز بهره می‌برد. اساسا دین اسلام، قدرت نرم کشور ما در مقابله با دشمنانش است و شهدا در این میان، برای انقلاب اسلامی قدرت‌آفرینی کرده‌اند . علاوه بر این، ولایت‌مداری آحاد جامعه و به‌ویژه نیروهای مسلح، در ترکیب با قدرت سخت، باعث تولید قدرت و بازدارندگی برای کشور شده است. در مذهب رسمی کشور، یعنی آیین رهایی بخش تشیع نیز مؤلفه‌های قدرت نرم بسیاری وجود دارد، که از آن جمله می‌توان به حرکت عظیم اربعین اشاره کرد. اربعین حرکتی تمدن‌ساز است و به‌سبب وحدت‌آفرینی و همبستگی اسلامی، می‌تواند قدرت نرم شیعه برای نجات بشریت از ظلم باشد. در بُعد داخلی، جمهوری اسلامی نیازمند تولید قدرت نرم درون کشور است. یکی از عواملی که همواره قدرت نرم نظام اسلامی را افزایش داده ، مشارکت حداکثری مردم در انتخابات بوده است. همچنین فرهنگ و اقتدار فرهنگی، عاملی برای تقویت قدرت نرم کشور است. یکی دیگر از این مؤلفه‌ها، الهام‌بخشی و تولید گفتمان است. همچنین توانایی پاسخگویی به مسائل معرفتی و حلّ شبهات، مؤلفه دیگر قدرت نرم در بعد داخلی است. اخیرا در سخنان اندیشمندان کشور، به مقوله «جهاد تبیین» به‌عنوان یکی از مهمترین عوامل شکل‌دهی به قدرت نرم توجه وافر شده است. جهاد تبیین در تعبیر رهبر معظم انقلاب، یک فریضه‌ قطعی و فریضه فوری در مقطع حساس کنونی است و تنها راه شکست شبهات دشمنان در فضای مجازی می‌باشد. البته در جهاد تبیین، بایستی به اخلاقیات به‌مثابه مهم‌ترین ابزار تولید قدرت نرم توجه کامل نمود و از روش‌های دشنام و دروغ که در فضای مجازی، مطبوعات و رسانه‌ها افکار عمومی را ملتهب می‌کند، اجتناب کرد. از منظر رهبر انقلاب، جهاد تبیین باید مبتنی بر سخن متین، زینت عاطفه و عواطف انسانی و مبتنی بر نگاه و رویکرد اخلاقی باشد، تا بتواند قدرت‌آفرینی کند. در بُعد خارجی نیز قدرت نرم کشور، «عمق استراتژيك انقلاب» است و اولين دايره‌ عمق استراتژيك ايران، به دليل ماهيت انقلاب اسلامی، جهان اسلام است؛ ايران نيز به دليل پيام و ارزش‌‌هايی كه بر آن‌ها تأكيد می‌كند، توانسته در جهان اسلام و امت اسلامی الگو باشد و عمق استراتژيك ايجاد كند. انقلاب اسلامی و رهبری آن، نفوذ بسیار زیاد و مطلوبی در بین ملت‌های منطقه و حتی آزادی‌خواهان از سایر کشورهای جهان دارد و این قدرت نرم جمهوری کشور، بسیار گسترده‌تر و مهم‌تر از قدرت سخت و نظامی آن است. دشمنان ایران نیز برای مقابله با همین قدرت نرم کشور، به اسلام‌هراسی و ایران‌هراسی روی آورده‌اند. 3. قدرت نرم در قرآن کریم گرچه قدرت نرم مفهومی جدید است، اما اصل آن از قدیم وجود داشته است. قدرت نرم در تقابل‌هایی به شکل جنگ نرم استفاده می‌شود و قرآن کریم به مقوله جنگ نرم اهمیت وافری داده است. اساسا تقابل انسان و شیطان از جنس جنگ نرم است و تمام انبیا همواره در مقابل شیطان و طرفداران شیطان ایستاده‌اند و از این طریق به دو جبهه حق و باطل شکل داده‌اند. جبهه حق در طول تاریخ پیروز این میدان جنگ نرم بوده است. یکی از مصادیق قدرت نرم در قرآن کریم را می‌توان در آیه 141 سوره نساء مشاهده کرد. بر طبق این آیه شریفه، کفار نباید هیچ نوع تسلطی بر مسلمانان داشته باشند و این تسلط شامل تسلط تفکری، اعتقادی و اجتماعی است. از این رو مسلمانان باید در عرصه جنگ نرم نیز به مقابله با دشمن برخاسته و خود را به ابزارهای مقاومت در برابر جنگ نرم دشمن مسلح و مقاوم کنند. اولین گزارش رویارویی در عالم از طریق قدرت نرم، به داستان خلقت حضرت آدم (ع) مربوط می‌شود. بر طبق این داستان، خداوند به آدم گوشزد کرد که اگر به درخت نزدیک شود، ظالم است. در مقابل ابلیس سوگند خورد که خداوند ازاین‌جهت شمارا از نزدیک شدن به درخت نهی کرد تا نتوانید جاودانه شوید. درواقع شیطان از حیث روانی و ذهنی و با استفاده از قدرت نرم بر آدم (ع) اثر گذاشت. آدم (ع) نیز به درخت حریص نبود، بلکه به جاودانه شدن حرص پیدا کرد. نمونه دیگر از جلوه قدرت نرم در قرآن، احتجاجات حضرت ابراهیم (ع) با مشرکان ستاره پرست است. ایشان از طریق تغییر صحنه بازی و استفاده از شیوه استفهام انکاری، بر مشرکان و خدایان آنها غلبه می‌یابد . 4. ابزارهای اعمال قدرت نرم در قرآن اصلی‌ترین ابزار اعمال قدرت نرم از منظر قرآن کریم، ابزار «گفتگو» است. یکی از شگفت‌انگیزترین جلوه‌های تاریخی از قدرت‌آفرینی گفتگو، در داستان معروف مباهله بازتاب یافته است. این داستان بیان می‌کند که چگونه پیامبر اعظم(ص) با مسیحیان گفت‌وگو کرد و آنان را منکوب قدرت خویش نمود. در این باره خدا در آیه ۴۶ سوره عنکبوت به‌ این مسئله اشاره می‌کند و می‌فرماید: «وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ...». یعنی به کسانی هم که ظلم کردند و ظالم بودند، مجوز گفت‌وگو می‌دهد. در آیه شریفه 125 نحل نیز به‌مقوله جدال احسن اشاره می‌شود که گفتگوی قدرت‌محور است: «ادْعُ إِلى‏ سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتي‏ هِيَ أَحْسَن‏» (نحل/125): «(اى رسول ما خلق را) به حكمت (و برهان) و موعظه نيكو به راه خدايت دعوت كن و با بهترين طريق با اهل جدل مناظره كن‏». البته نباید گمان کرد جدال احسن، دیکته کردن حرف‌های خود به‌طرف مقابل است. بلکه به‌این معناست که دیگران را با حکمت و سخنان حکیمانه و موعظه‌ نیکو به سوی خداوند دعوت کن و در مواردی که اختلاف وجود دارد، نیک‌تر مجادله کن. «قول لیّن» (گفتار نرم)، ابزار دیگر برای اعمال قدرت نرم است. در داستان ارسال حضرت موسی (ع) به‌سوی فرعون آمده است: «اذْهَبْ أَنْتَ وَ أَخُوکَ بِآياتي‏ وَ لا تَنِيا في‏ ذِکْري. اذْهَبا إِلي‏ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغي. فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَکَّرُ أَوْ يَخْشي» (طه/42-44). خداوند در مواجهه با بنده سرکشی چون فرعون، حضرت موسی (ع) را فرستاده و به او سفارش می‌کند با اینکه فرعون طغیان کرده، به نزدش بروید و با نرمی با او سخن بگویید، شاید بر اثر یادآوری شما، حقیقت را دریابد و هدایت شود یا بترسد و به حق نزدیک شود. قول لیّن در واقع همان قدرت نرم پیامبر(ص) و حضرت موسی(ع) و قدرت نرم همه‌ انبیا بوده است. 5. قدرت نرم در سیره پیامبر اکرم (ص) در تعبیر قرآن کریم، قدرت نرم پیامبر اکرم (ص) حاصل «خُلق عظیم» ایشان بوده است؛ چرا که پیامبر(ص) با قدرت نرم توانست اطرافیانش را مجاب کرده و آنان را مسلمان نموده و اسلام را از طریق ایشان گسترش دهد. قرآن کریم در توصیف خلق عظیم پیامبر (ص) می‌فرماید: «لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ» (آل‌عمران/15). یکی دیگر از جلوه‌های قدرت نرم پیامبر اکرم (ص)، دیپلماسی مکاتبه‌ای ایشان است. فرستادن سفیران به نقاط مختلف، تبلیغ و نقش تبلیغی سفیران ایشان در گسترش اسلام بسیار مهم است. پیامبر(ص) ۱۸۵ نامه و بنا بر برخی نوشته‌ها بیش از ۳۱۵ نامه را در کمتر از ۴ سال نوشته و فرستاده‌اند؛ از جمله نامه‌هایی به امپراطور روم، خسرو پرویز پادشاه ایران، حاکم مصر و دیگر افراد و پادشاهان. بنابراین گفتگو، مکاتبه و جدال احسن، همگی بازتاب‌دهنده قدرت نرم قرآن کریم و پیامبر اکرم (ص)، چه در مواجهه با مردم و چه در مواجهه با مخالفان بوده‌ است.

منابع ایکنا دانشنامه حوزه دانشنامه پژوهه