سوره فجر

سوره فجر؛ هشتاد و نهمین سوره قرآن کریم و از سوره‌های مکی در جزء سی‌ام، دارای 30 آیه. فجر به‌معنای سپیده دم بوده و در آیه ابتدایی به آن قسم خورده شده است. بر طبق روایات، این سوره را سوره امام حسین (ع) دانسته‌اند.

معرفی سوره

سوره فجر، هشتاد و نهمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن است که در جزء سی‌ام قرآن جای داشته و دارای 30 آیه است. فجر به معنای سپیده‌دم است که خداوند در آیه اول سوره به آن قسم خورده و علت نامگذاری سوره نیز همین است. در تفسیرهای روایی شیعه، مصداق فجر، ظهور حضرت مهدی(عج)، دوازدهمین امام شیعیان دانسته شده است.

فضیلت سوره

شب‌های ده‌گانه‌ای که در سوره فجر با عبارت شریف «وَالْفَجْرِ ﴿۱﴾ وَلَيَالٍ عَشْرٍ ﴿۲﴾» به آن سوگند یاد شده است، شب‌های دهه اول ماه ذی‌الحجه است و این سوگند به خاطر عظمت آن است. در حدیثی از رسول خدا(ص) نقل شده است: «هر کس سوره فجر را در دهه اول ماه ذی‌الحجه قرائت کند، گناهانش بخشیده می‌شود و اگر در غیر این ایام خوانده شود مایه نورانیت او در قیامت است» (2)

همچنین درباره فضیلت تلاوت سوره فجر، امام صادق(ع) فرموده است: «سوره فجر را در نماز واجب و مستحب بخوانید، زیرا که این سوره حسین‌بن‌علی(ع) است و به این سوره علاقه داشته باشید». در حدیث دیگری آمده است: «این سوره امام حسین‌(ع) و شیعیان اوست و هرکس این سوره را بخواند در درجه حسین‌(ع) در بهشت‌ خواهد بود». (مجمع‌البیان، ج1، ص481؛ ثواب‌الاعمال، ص۱۵).

ارتباط معنایی سوره فجر با امام حسین (ع)

قسم به فجر، شب‌های دهگانه و شفع و تر، به اهمیت این موضوعات اشاره دارد. مفسران درباره معنای «لیال عشر» اختلاف نظر دارند. برخی آن را اشاره به ۱۰ روز ابتدای ماه محرم دانسته‌اند و برخی اشاره به ۱۰ روز ابتدای ذی‌الحجه یا ۱۰ روز آخر رمضان می‌دانند. بر طبق گفته برخی مفسران که این مفهوم به ۱۰ روز ابتدای ماه محرم اشاره می‌کند، از این جهت این سوره با امام حسین(ع) ارتباط می‌یابد.

همچنین درباره معنای شفع و وتر نیز مفسران گفته‌اند شفع به معنای زوج و وتر به معنای فرد است. در اینجا گفته شده که مراد از شفع امام حسین(ع) و امام حسن(ع) است و منظور از وتر امام علی(ع) است (3).

از جهت دیگر این سوره به تمامی افرادی كه صاحب نفس مطمئنه هستند تعلق دارد چرا كه انسان صاحب نفس مطمئنه به جايگاهی می‌رسد كه هم خدا و هم انسان از او راضی می‌شوند و اين از ويژگی‌های اهل بيت(ع) است كه بر نفس خود چيره شده و رضای خداوند را در پيش گرفته‌اند. به‌همین جهت، این سوره به امام حسین (ع) كه صاحب نفس مطمئنه است تعلق دارد و ایشان مصداق بارز این سوره است (4).

تدبر سوره و ارتباط آیات

اشاره به آینده جهان

در پنج آیه ابتدایی این سوره «وَالْفَجْرِ ﴿۱﴾ وَلَيَالٍ عَشْرٍ ﴿۲﴾ وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ ﴿۳﴾ وَاللَّيْلِ إِذَا يَسْرِ ﴿۴﴾ هَلْ فِی ذَلِكَ قَسَمٌ لِذِي حِجْرٍ ﴿۵﴾» (ظاهر آیات: پایان شب سیه سپید است. باطن آن: ظهور مهدی موعود (عج)).

عبرت‌آموزی از گذشته با تهدید دنیاگرایان طغیانگر

در آیات «أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعَادٍ ﴿۶﴾ إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ ﴿۷﴾ الَّتِی لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُهَا فِی الْبِلَادِ ﴿۸﴾ وَثَمُودَ الَّذِينَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ ﴿۹﴾ وَفِرْعَوْنَ ذِی الْأَوْتَادِ ﴿۱۰﴾ الَّذِينَ طَغَوْا فِی الْبِلَادِ ﴿۱۱﴾ فَأَكْثَرُوا فِيهَا الْفَسَادَ ﴿۱۲﴾ فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذَابٍ ﴿۱۳﴾ إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ ﴿۱۴﴾».

نگرش اشتباه انسان به دنیا در ابتلا به دارایی و نداری

در آیات ۱۵ و ۱۶ این سوره «فَأَمَّا الْإِنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ ﴿۱۵﴾ وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّی أَهَانَنِ ﴿۱۶﴾ (نه از نعمتش مغرور باش و نه از سلب نعمت مأیوس).

بیان ریشه تصور غلط انسان (عشق به مال دنیا)

در آیات ۱۷ تا ۲۰ سوره به «كَلَّا بَلْ لَا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ ﴿۱۷﴾ وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ ﴿۱۸﴾ وَتَأْكُلُونَ التُّرَاثَ أَكْلًا لَمًّا ﴿۱۹﴾ وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا ﴿۲۰﴾» به بیان تصور غلط انسان پرداخته شده است.

داستان پایان جهان و برپایی دادگاه عدل الهی در روزی بسیار دشوار

در آیات ۲۱ و ۲۲ سوره مبارکه فجر: «كَلَّا إِذَا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكًّا دَكًّا ﴿۲۱﴾ وَجَاءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا ﴿۲۲﴾» بیان شده است.

جزای روز بیداری، روز متذکر شدن انسان و عذاب دشوار الهی

در آیات ۲۳ تا ۲۶ «وَجِيءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسَانُ وَأَنَّى لَهُ الذِّكْرَى ﴿۲۳﴾ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَيَاتِي ﴿۲۴﴾ فَيَوْمَئِذٍ لَا يُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ ﴿۲۵﴾ وَلَا يُوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ ﴿۲۶﴾ آمده است.

عاقبت روح آرام و فرجام ویژه برای جان آرام یافته

یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ﴿٢٧﴾ ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً ﴿٢٨﴾ فَادْخُلِی فِی عِبَادِی ﴿٢٩﴾ وَادْخُلِی جَنَّتِی ﴿٣٠﴾ (1)