خیانت

خیانت؛ یکی از رذائل اخلاقی مذموم در همه ادیان. با توجه به اهمیت عهد و پیمان و اصل امانتداری در همه فرهنگ¬ها و ادیان، توصیه¬ها و تاکیدات فراوانی درباره دوری از خیانت وارد شده است. در قرآن کریم نیز ۱۶ بار واژه خیانت با مشتقاتش بکار رفته است و به عنوان یکی از گناهان کبیره معرفی شده است. معنای خیانت همان مخالفت و ضدیت با حق معنا شده است که در مقابل امانت قرار دارد. زمینه¬های شکل¬گیری و علل تاثیرگذار در ظهور و بروز این پدیده مذموم اخلاقی فروان است اما مهم¬ترین آن ضعف ایمان معرفی شده است. اگر جامعه¬ای گریبان¬گیر پدیده مذموم خیانت شود و بیماری خیانت در اجتماع رواج داشته باشد عواقب و پیامدهای جبران ناپذیری را در پی خواهد داشت که اساس¬ترین آن از بین رفتن اعتماد مردم نسبت به همدیگر و منزوی شدن شخص خائن در ساحت اجتماع است.

تعریف خیانت

معنای لغوی خیانت

خیانت در لغت مشتق از «خَوَن» به معنای مخالفت پنهانی با حق و پیمان است که در مقابل امانت قرار دارد و از بدترین رذائل اخلاقی شمرده می‌شود.

معنای اصطلاحی خیانت

خیانت، مقابل امانت به‌معنای نقض و بر هم زدن رابطه پنهانی هرگونه عهد و پیمان و یا افشای راز است که باید حفظ شود. به‌عبارت دیگر؛ خیانت عبارت است از سوء استفاده از اعتماد شخصی یا یک فرد یا گروه و انجام عملی که آن‌را از لحاظ مادی و معنوی متضرر کند. خیانت در برابر وفای به عهد و امانت است. لغت ‌شناسان خیانت را منع حق و مخالفت با حق معنا کرده‌اند. که دو سر دارد: خیانت‌کننده و خیانت‌شونده. راغب مى‏گوید: كلمات «خیانت» و «نفاق» هر دو به یك معنا است و آن پیمان‏ شکنی مخفیانه است؛ با این تفاوت كه خیانت در مورد عهد و امانت است و نفاق در مورد دین است. با توجه به اینکه قوانین و مقرراتی که خداوند برای بندگان وضع نموده، به عنوان «امانت» از آنها نام برده، یکی بودن خیانت و نفاق آشکار مى‏شود. هنگامی که از امام صادق علیه‏السلام معنای «خیانت» سؤال شد، فرمود: «آیا ندیده‌ای گاه انسان به چیزی نگاه می‌کند اما چنین وانمود می‌کند که به آن نگاه نمی‌کند؟ این نگاه‌ها خیانت ‌آلود است». این نگاه‌ها خواه به نوامیس مردم باشد و یا امور دیگری که نگاه کردن به آن ممنوع است بر خداوند که ذره‌ای از آنچه در آسمانها و زمین است از علم او مخفی نیست پنهان نمی‌ماند. تعریف سازمان جهانی بهداشت از خیانت نیز چنین است که هر گونه رابطه (تلفنی، پیامکی و ...) فرد متاهل بدون اطلاع همسر و پنهانی با جنس مخالف خیانت محسوب می شود.

پیشینه بحث خیانت

«خیانت» اگرچه در زندگی روزمره و در ادبیات مطرح بوده، اما کمتر موضوع اندیشه‌ورزی جدی قرار گرفته‌است. با توجه به سیالیت مفهوم خیانت، برای تثبیت آن بایستی به مفهوم «قرارداد» رجوع کنیم. خیانت همواره زیرپاگذاشتن یک قرارداد است و در نهایت نظر به یک قرارداد است که نظر نسبت به خیانت به آن را تعیین می‌کند. از این زاویه هم باز به یک مفهوم نسبی می‌رسیم. خائن به مفهوم پیمان‌شکن است. مسئله این‌جا است که پیمان به عنوان قراردادی جمعی و گروهی امری فرهنگی اجتماعی است. پیمان‌ها قراردادی هستند و پیمان‌شکنی نیز امری قراردادی است و مفهوم آن به نسبت زمان و مکان تغییر می‌کند. پیمانها می‌توانند بر سر ارزشهایی خانوادگی، سیاسی، اخلاقی، مذهبی، ایدئولوژیک و غیره باشند. می‌توانند پیشرفته، روادار و به نفع حقوق و آزادی انسانها باشند یا بالعکس، ارزش‌هایی تنگ نظرانه و واپسگرا را نمایندگی کنند. قراردادها حتی می‌توانند ارزش‌هایی تحمیلی باشند.

گستره و مصادیق خیانت

گستره خیانت تمام شئون فردی و اجتماعی را در بر می‌گیرد و مصادیق و موارد گوناگونی دارد؛ از جمله: خیانت در دین، خیانت در اموال، خیانت در خانواده و ناموس، خیانت در امانت، خیانت در بیت‌المال.

خیانت در قرآن و روایات در قرآن کریم

۱۶ بار واژه خیانت با مشتقاتش بکار رفته است. (یوسف/۵۲، انفال/۲۷ و۵۸ و ۷۱، نساء/۱۰۵ و ۱۰۷، حج/۳۸، تحریم/۱۰، مائده/۱۳، بقره/۱۸۷، غافر/۱۹) در اکثر آیات مورد اشاره، خیانت‌شونده خدا یا پیامبرش است و خیانت‌کننده یک فرد یا گروهی از انسان‌هاست و معنای خیانت همان مخالفت و ضدیت با حق معنا شده است. در دو آیه، صحبت از خیانت بین انسان ‌ها شده که یکی از آنها مربوط به خیانت انسان به همسرش است. خیانت یکی از گناهان کبیره است که در قرآن و روایات برای آن وعده آتش دوزخ داده شده و در آیه ۲۷ سوره انفال در این رابطه آمده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَخُونُواْ اللّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُواْ أَمَانَاتِکُمْ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ»؛ اى کسانى‌که ایمان آورده‏‌اید به خدا و پیامبر او خیانت مکنید و [نیز] در امانت‌هاى خود خیانت نورزید و خود می‌دانید [که نباید خیانت کرد]. تنفر خدا از خیانت¬کاران در آیات متعددی اشاره شده است از جمله این‌که در آیه ۱۰۷ سوره نساء در این رابطه آمده است: «وَلاَ تُجَادِلْ عَنِ الَّذِینَ یَخْتَانُونَ أَنفُسَهُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ مَن کَانَ خَوَّانًا أَثِیمًا»؛ و از کسانى‌که به خویشتن خیانت می‌کنند دفاع مکن که خداوند هر کس را که خیانت‌گر و گناه‌‏پیشه باشد دوست ندارد. چنانکه در این آیه مشاهده می شود خیانت به دیگران، خیانت به خود است. و شخص خائن هرگز به هدفش نمی¬رسد. در بین آیاتی که درباره خیانت است، آیه ۱۰ سوره تحریم درباره خیانت بین زن و شوهر مى‏باشد. از این آیه مى‏توان فهمید که خیانت زن و شوهر، صورت‌های مختلفی می‌تواند داشته باشد؛ مثلا: خیانت اقتصادی و مالی؛ یعنی زن در غیاب مرد، بی ‌اذن او در اموال مرد تصرف کند و در جایی که مرد رضایت ندارد، مصرف نماید. یا خیانت عرضی و آبرویی‌؛ یعنی زن اسرار مرد را افشا نماید و او را نزد دیگران بی‌آبرو کند. نبی مکرم اسلام(ص) در این رابطه فرموده است: «هرکس در دنیا به امانتی خیانت کند و آن‌را به صاحبش ندهد و مرگ گریبان او را بگیرد بر غیر دین اسلام مرده است و خداوند را در حالی ملاقات می‌کند که از او غضبناک است پس خداوند امر می‌کند که او را در آتش سوزان جهنم بیافکند. و نیز از پیامبر اکرم(ص) نقل است که چهار چیز است که اگر یکی از آن‌ها در خانه‌ای وارد شود آن خانه را ویران می‌کند و آن خانه هرگز روی برکت را نمی‌بیند آن چهار چیز عبارت از خیانت، دزدی، شراب‌خواری و زنا هستند. همچنین پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند که از امت من نیست کسی که حقه‌بازی و خیانت به مسلمین روا دارد، هر کسی و در هر پست و مقامی باشد. همچنین در جای دیگر نقل شده است که رسول اکرم(ص) می‌فرمایند «أَدِّ الأَمانَةَ اِلی مَنِ ائْتمَنَکَ وَ لا تَخُن مَن خانَک»؛ اگر کسی تو را امین خود دانست و امانتی به تو سپرد، آن را به او برگردان و اگر کسی به تو خیانت کرد، تو به او خیانت مکن. در روایات از خیانت به‌‌عنوان نشانه و علامت‌های منافق ذکر شده است چنان‌که در کتاب مشکاة‌الانوار طبرسی آمده است «برای منافق سه علامت است هرگاه سخن بگوید دروغ بگوید و هرگاه وعده دهد خلف وعده کند و هرگاه امانتی به او سپرده شود خیانت می‌کند». از امام باقر (ع) نقل شده است که ایشان می‌‌فرمایند: «ثَلَاثٌ لَمْ یَجـْعَلِ اللَّهُ عَزَّ وَجـَلَّ لِأَحَدٍ فِیهِنَّ رُخْصَةً أَدَاءُ الْأَمَانَةِ إِلَی الْبَرِّ وَالْفَاجِرِ وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرِّ وَالْفَاجِرِ وَبِرُّ الْوَالِدَیْنِ بَرَّیْنِ کَانَا أَوْ فَاجِرَیْنِ«، سه چیز است که در آن‌‌ها عذری برای هیچ کس نیست: اداء امانت به نیکوکار و بد‌‌کردار، وفای به عهد و پیمان نسبت به نیکوکار و بدکار، و نیکی با پدر و مادر، خوب باشند یا بد. از حضرت علی (ع) نقل شده است که می‌‌فرمایند: «رَأسُ الْکُفْرِ الْخِیَانَةُ، خیانت در پیکر کفر، به منزله سر اوست.» از این عبارت اینگونه برداشت می‌‌شود که شخص خائن تمام کفر‌‌ها را در خود دارد. پـیشوایان دینی ما شخصِ خائن را از دین خارج می‌‌دانند و مسلمان نمی‌‌دانند، که در این زمینه در حدیث امام رضا (ع) آمده است: «لَیْسَ مِنَّا مَنْ غَشَّ مُسْلِماً وَلَیْسَ مِنَّا مَنْ خَانَ مُؤْمِناً، از ما نیست کسی که با مسلمان غش کند (او را در معامله فریب دهد)، و از ما نیست کسی که به مؤمنی خیانت ورزد». توجه به حجم احادیث وارد شده در این زمینه، شاید اشاره به این است که راستگویی و ادای امانت جزء قوانین همه انبیا بوده و شاید استثنا به خاطر این است که مؤمن تابع هر دینی که باشد در آن دین دروغ و خیانت ممنوع است و یا اشاره به آیه ای است که می فرماید انما یفتری الکذب لایؤمنون بآیات الله، تنها کسانی دروغ می بندند که به آیات خدا ایمان ندارند؛ خیانت نوعی دروغ در عمل است همان طور که دروغ نوعی خیانت در گفتار است. یا ممکن است اشاره به این باشد که این دو عمل اساس زندگی انسان را متزلزل می کند، چرا که تشکیل جامعه انسانی بر اساس اعتماد است که اگر نباشد، جامعه وجود ندارد و دروغ، این سرمایه را از بین می برد؛ یا ممکن است اشاره به این باشد که دروغ و خیانت کلید گناهان دیگر است، انسان اگر دروغ بگوید می تواند تقلب، کلاه برداری و خیانت کند.

خیانت در نهج البلاغه

زشت‌ترین و تباه کننده‌ترین نوع خیانت و بی‌وفایی، آن است که از جانب زمامداران و کارگزاران حکومت صورت گیرد که خود سبب تباهی در بسیاری امور است چنان‌که امام علی(ع) فرموده است «خیانت و پیمان‌شکنی نسبت به هر کس و از جانب هرکسی زشت و ناپسند است و آن از صاحبان توانایی و قدرت (زمامداران و کارگزاران) زشت‌تر و ناپسندتر است». امیرالمومنین (ع) در نامه‌ای به برخی کارگزارانش نوشت «کسی‌که امانت را خوار شمارد و دست به خیانت آلاید و خویشتن و دینش را از آن منزه سازد، درهای ذلت و رسوایی را در دنیا به روی خود گشوده است و در قیامت خوارتر و رسواتر خواهد بود و بزرگترین خیانت، خیانت به ملت است و رسواترین تقلب، تقلب نسبت به پیشوایان و مسلمین است». بنابراین اگر چنان‌چه باب فریب و خیانت و بی‌وفایی در امر حکومت و ادامه امور باز شود، هر پستی و زشتی مجاز می‌شود، چنان که معاویه اساس خود را بر آن قرار داده بود و امام علی(ع) در این باره فرمود «به خدا قسم معاویه از من سیاست‌مدارتر نیست، اما شیوه او خیانت و پیمان‌شکنی و گنهکاری است. اگر خیانت و پیمان‌شکنی ناپسند و ناشایست نبود من سیاست‌مدارترین مردم بودم، اما هر خیانت و پیمان شکنی گناهی است، و هر گناهی یک نوع کفر است».

زمینه‌ها و علل بروز خیانت

عوامل فراوانی را می‌توان به عنوان زمینه‌های بروز خیانت نام برد که از جمله آن‌ها می‌توان به ضعف ایمان اشاره کرد، همان‌گونه که ایمان خاستگاه بسیاری از ارزش‌ها و از جمله امانت‌داری است، ضعف ایمان و عقیده یا فقدان آن از عوامل بروز خیانت است. از این رو پیامبر(ص) فرمود: «نشانه منافق سه چیز است؛ آن‌گاه که سخن می‌گوید دروغ می‌گوید و آن‌گاه که وعده‌ای می‌دهد خلف وعده می‌کند و آن‌گاه که امین شمرده می‌شود، خیانت می‌کند». غلبه هوی و هوس در دنیاپرستی نیز از دیگر عوامل است. زمانی‌که انسان هوی و هوس و دنیاپرستی بر او غلبه کند و تنها به منافع زودگذر دنیا بیاندیشد، زمینه برای خیانت در او فراهم می‌شود؛ زیرا این دسته افراد به عواقب خیانت فکر نمی‌کنند و به فرموده قرآن با غلبه هوی و هوس، پرده‌ای بر چشم و گوش و عقل آن‌ها افکنده شده که نمی‌دانند چه می‌کنند. چیره شدن حرص و طمع بر انسان نیز از دیگر عوامل بروز خیانت است. انسان حریص نیز مرتکب خیانت می‌شود؛ هم در اموال دیگران خیانت می‌کند و هم در اشتغال به پُستی که شایسته آن نیست، حریص است و از این‌رو به‌جای تلاش و کوشش و غلبه بر هوی و هوس و کنترل حرص و طمع برای رسیدن به مقصود، راه خیانت در پیش می‌گیرد. در قرآن کریم اموال و اولاد وسیله‌های آزمایش و ابتلای مؤمنین معرفی شده‌اند که وابستگی به آن‌ها موجبات خیانت به حقوق الهی و خیانت در اموال و حقوق مردم را فراهم می‌آورد. در موارد خیانت به همسر، علاوه بر موارد فوق می‌توان به عدم صبر و شکیبایی همسران نسبت به رفتارهای یکدیگر، عدم توجه کافی به نظافت و آراستگی ظاهر و نیز آراستگی باطن و اخلاق اشاره کرد. با توجه به تعریف و توصیفی که از خیانت و مصادیقش وجود دارد روشن مى‏شود که عامل مهم خیانت، «نفس اماره» یا همان «هوای نفس» است. البته نفس اماره مصادیق بسیار زیادی دارد اما برای دریافتن عامل و مانع خیانت، هیچ آیه‌ای گویاتر و رساتر از آیه: «وَ مَا أُبَرِّئُ نَفْسىِ إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةُ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبىّ‏ إِنَّ رَبىّ‏ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»؛ من خویش را مبرا نمى ‏كنم زیرا نفس پیوسته به گناه فرمان مى‏دهد مگر آن را كه پروردگارم رحم كند. پروردگار من آمرزگار و رحیم است. (یوسف/۵۳) نیست. این آیه که کامل کننده آیه ۵۲ است عامل اصلی خیانت را نفس اماره معرفی مى‏کند. همچنین سبک زندگی جوامع اسلامی به تاثیر از ماهواره و اینترنت تغییر یافته است و سبک زندگی جامعه ایران از یک سبک متعادل ایرانی و اسلامی به یک سبکی که نه غربی و نه شرقی و نه ایرانی و نه اسلامی است تغییر یافته و ارزش‌های اجتماعی و خانوادگی‌ نیز دست خوش تغییر اساسی شده است.

عواقب و پیامدهای خیانت

این همه تأکید بر پرهیز از خیانت و تقید بر امانت‌داری از آن روست که بنیاد اجتماع برپایه عقود و پیمان‌هایی است که میان افراد جامعه بسته می‌شود و افراد جامعه با وفاداری به این پیمان‌هاست که بر استحکام روابط و هم‌گرایی و هم‌دلی می‌افزایند و از واگرایی جلوگیری می‌کنند. اساساً عقل انسانی هم بر وفای بر پیمان‌ها و عقود و مواظبت بر آن به‌عنوان یک حکم اخلاقی و حقوقی تاکید می‌کند و شریعت الهی نیز مهر تایید و امضا برپای آن می‌گذارد. خیانت در امانت و پیمان‌شکنی؛ نوعی بیماری اجتماعی است. قرآن کریم با سفارش به امانت‌داری و رعایت عهد و پیمان با این درد جامعه بشری به مبارزه برخواسته است، به این گونه که در آیه ۳۴ سوره مبارکه اسراء و آیه ۸ سوره مبارکه مؤمنون به وفای به عهد و پیمان تأکید دارد و می‌فرماید: به پیمان خود وفا کنید زیرا از پیمان پرسش خواهد شد. خیانت در امانت و پیمان‌شکنی نوعی بیماری اجتماعی است که باعث بی‌اعتمادی مردم نسبت به یکدیگر می‌شود، به‌همبن جهت قرآن کریم مردم را به امانت‌داری و رعایت عهد و پیمان فراخوانده است تا اعتماد عمومی به وجود آید و سلامت مردم در روابط اجتماعی نیز تأمین گردد. آتش جهنم، فقر، قحطی، محرومیت از محبت خدا از جمله عواقب خیانت است که در روایات به آن‌ها اشاره شده است. خیانت در امانت، از بین برنده اعتماد مردم است. اگر کسی در امانت خیانت کرد، دیگر کسی به او اعتماد نمی‌‌کند. اگر از کسی پولی به امانت گرفتیم و پس ندادیم، در آینده دیگر کسی به ما اعتماد نمی‌‌کند. در بازار و تجارت، چه الان و چه در گذشته آنچه که یک فرد را موفق می‌‌کند، امانت‌داری است. اگر مردم بدانند که فلان شخص امانت دار خوبی است، در هنگامی که آن فرد با مشکلی مواجه شود همه به او کمک خواهند کرد.

راهکارهای رهایی از خیانت

برای برون رفت از هر مسئله اخلاقی و معضل رفتاری، متناسب با ماهیت آن مسئله، موارد گوناگونی میتوانند نقش ایفا کنند؛ به‌طور خلاصه تقویت ایمان و عقیده، تقویت حس مسئولیت‌پذیری نسبت به وظایف خانوادگی و سایر تکالیف، کنترل چشم و شهوات، عدم تمرکز بر معاصی و تقویت صبر و شکیبایی و در یک کلام «تقوای الهی» را می‌توان از مؤثرترین راه‌های منع خیانت برشمرد. برخی نیز معتقدند تنها راه خلاصی از نفس و در نتیجه خیانت، رحم کردن پروردگار بر بنده است.

خیانت در دوران جدید

در دوران گذشته خیانت تعریف مشخصی داشت اما اکنون فضای مجازی حتی تعریف خیانت را نیز تغییر داده است. ارتباط در فضای مجازی شاید اینگونه به نظر بیاید که نمود واقعی ندارد و فقط در همان فضاست اما باید متوجه باشیم که در فضای مجازی ارتباط‌هایی وجود دارد که واقعی‌تر از حتی دنیای واقعی است و ارتباط افراد در درون خانواده و در فضای واقعی را زیر سؤال می‌برد. خیانت‌های زناشویی در حال حاضر بحرانی‌ترین نوع خیانت در جامعه امروز است که زنان و مردان نامحرم با یکدیگر روابط نامشروع دارند و یا اسرار خانوادگی یکدیگر را فاش می‌کنند. سست شدن ایمان، در دسترس بودن فیلم‌های مبتذل، از بین رفتن قبح اعمال و عادی شدن آن، در نگاه برخی، از عواملی است که در ایجاد این خیانت‌ها اثرگذار است.

منابع

ایکنا

ویکی پدیا