ید (ریشه)
ریشه «ید» (YD)؛ دست. این واژه 122 بار در قرآن کریم به‌کار رفته است.
معنای لغوی
يد: دست. لَئِنْ بَسَطْتَ إِلَيَ يَدَكَ لِتَقْتُلَنِي ما أَنَا بِباسِطٍ يَدِيَ إِلَيْكَ لِأَقْتُلَكَ ... مائده: 28. اگر دستت را براى كشتن من باز كنى من دستم را براى كشتن تو باز نخواهم كرد. «يد» در اصل «يدى» با ياء است جمع آن در قرآن ايدى است وَ كَفَ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ فتح: 20.
يد بطور استعاره در چند معنى بكار ميرود از جمله:
1- نعمت. «يَدَيْتُ اليه» نعمتى باو رساندم جمع آن در اين معنى ايادى است.
2- حيازت و ملك مثل أَوْ يَعْفُوَا الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكاحِ بقره: 237. يا عفو كند آنكه عقده نكاح در اختيار و تسلّط او است
3- يد مغلوله كنايه است از امساك و بخل چنانكه يد مبسوطه بعكس آنست وَ قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتانِ مائده: 64. يهود گفتند: دستان خدا بسته است دستهايشان بسته باد، در مقابل گفته خود ملعون گشتند بلكه هر دو دست خدا باز است هر طور بخواهد انفاق كند.
4- مباشرت. ما مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِيَدَيَ ص: 75. چه چيز مانع شد از اينكه سجده كنى بآنكه با دست خودم آفريدم يعنى مباشر خلقت او خودم بودم و شايد مراد قوّت و قدرت باشد.
5- نيرو. وَ اذْكُرْ عِبادَنا إِبْراهِيمَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ أُولِي الْأَيْدِي وَ الْأَبْصارِ ص: 45. يعنى صاحبان نيرو و بصيرت بودند. در طاعت و بندگى خدا نيرومند و با بصيرت بودند (قاموس قرآن، ج7، ص261).
ساخت‌های صرفی در قرآن
یَد (اسم): 122 بار
اَیَّدَ (فعل باب افعال): 9 بار
ریشه‌شناسی
| زبان | لفظ | لفظ با آوانویسی عربی | معنای انگلیسی | معنای فارسی | توضیح | منبع |
| قرآن | یَد | یَد | یَد | يد: دست | قاموس قرآن، ج7، ص: 260 | |
| آفروآسیایی | *yad- ~ *ʔid- | ید | hand | دست | ||
| سامی | *yad- ~ *ʔid- | ید | hand | دست | ||
| اکدی | idu OA on | ِدُ ُن | [CAD i 10], [AHw 363]. | |||
| اگاریتی | yd | ید | [Aist 127] | |||
| فنیقی | yd | ید | [T 123] | |||
| عبری | yād | یَد | [KB 386] | |||
| آرامی | SML DAL OLD OFF NBT PLM yd | ید | [HJ 435] | |||
| آرامی بایبل | *yad (the attested forms are det. yǝdā, du. yǝdayin, etc.) | یَد
یدَ\ یدَیِن ) |
[KB deutsch 1717] | |||
| آرامی یهودی | yǝdā | یدَ | 'hand, forefoot, handle' | "دست، جلو پا، دسته" | [Ja 564]; also ʔīdā, ʔayd_ā (only TargYer) [ibid. 45]; yad, ʔīd, det. yǝdā | |
| سریانی | ʔīdā | ءِدَ | [Brock 295]. | |||
| آرامی جدید | MAL īd_a | ِذَ | 'Hand, (seltener) Arm' 'hand' | دست، بازو | [Berg 19] TUR īd_o | |
| مندایی | ʕda | عدَ | [DM 341] | |||
| عربی جنوبی | SAB yd | ید | [SD 164], QAT yd [Ricks 81], MIN yd [LM 108] | |||
| گعز | ʔǝd | ءد | [LGz 7]. | |||
| مهری | ḥayd | حَید | 'hand, arm' | "دست، بازو" | [JM 460] (with the ḥ- article) | |
| جبالی | éd | ِد | 'arm (from fingertip to shoulder), hand' | بازو (از نوک انگشت تا شانه)، دست | [JJ 313] | |
| حرصوصی | ḥayd | حَید | 'hand, arm, forepaw' (with the ḥ- article) | «دست، بازو، پیش پا» | [JH 146] | |
| سقطری | ʔed | ءِد | [LS 52]. | |||
| عربی | yad- | یَد- | [BK 2 1624] | |||
نیز رجوع کنید: اید (ریشه)