چند همسری

چند همسری؛ ازدواج مرد با چند زن. چند همسری به حالتی گفته می‌شود که مرد یا زن چند همسر اختیار می‌کند. در اسلام و یهود اختیار چند زن به عنوان همسر برای مردان جایز است. آیه سوم سوره نساء دلالت بر جواز این امر در اسلام دارد. هر چند این حکم در اسلام وجود دارد اما برخی اندیشمندان معتقدند که اصل در اسلام، تک همسری است و تعدد زوجات در شرایط خاصی اجازه داده شده است. برخی علت جواز این مسئله در اسلام را افزون بودن تعداد زنان نسبت به مردان دانسته‌اند. یکی از اشکالات اصلی پیرامون مطالعات و بحث‌های چند همسری نگاه‌های تک بعدی به این مسئله است.

تعریف

چند همسری (polygamy) وضعیتی است که مرد یا زن چند همسر اختیار می‌کند. حالت اختیار چند زن برای یک مرد در مسیحیت به استثناء برخی فرقه‌ها ممنوع اما در یهود و اسلام با شرایط خاصی قابل انجام است.

چند همسری در قرآن

آیه سوم سوره نساء از جواز چند همسری سخن گفته است: «وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُواْ فىِ الْيَتَامَى‏ فَانكِحُواْ مَا طَابَ لَكُم مِّنَ النِّسَاءِ مَثْنىَ‏ وَ ثُلَاثَ وَ رُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُواْ فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ذَالِكَ أَدْنىَ أَلَّا تَعُولُوا؛ و اگر در اجراى عدالت ميان دختران يتيم بيمناكيد، هر چه از زنان [ديگر] كه شما را پسند افتاد، دو دو، سه سه، چهار چهار، به زنى گيريد. پس اگر بيم داريد كه به عدالت رفتار نكنيد، به يك [زنِ آزاد] يا به آنچه [از كنيزان‏] مالك شده‏ايد [اكتفاء كنيد]. اين [خوددارى‏] نزديكتر است تا به ستم گراييد [و بيهوده عيال‏وار گرديد]» (نساء/ 3).

اشکال بر دلالت آیه

برخی در اشکال به دلالت آیه بر چند همسری گفته‌اند آیه درباره ازدواج با یتیمان است: «اگر بیم داشتید که درباره یتیمان به قسط عمل نکنید؛ وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِی الْیَتَامی»؛ در اینجاست که قرآن درصورت رعایت عدالت، اجازه تعدد ازدواج را می‌دهد. پس آیه در مورد چند همسری در غیر یتیمان، اذنی نداده و سکوت کرده است. در نتیجه آیه نمی‌تواند دلیل بر چند همسری به طور مطلق باشد. این شبهه قابل رفع است، چون دلیل قاطع در نزد اصولیین است که «مورد مخصص نیست». بدین معنا که اگر در کلام متکلمی یک قاعده کلی بعد از یک مورد ذکر شد، نمی‌توان قاعده کلی را محدود به همان یک مورد نمود.

اصل تک همسری در اسلام

درباره برتری تک همسری یا چند همسری بین فقها اختلاف است. شیخ طوسی یر اصل تک‌همسری ادعای اجماع فرموده و چنین گفته است: «و الاستحباب ان لا یزید علی من یعلم ان لا یقوم بها و قال جمیع الفقهاء: المستحب الاقتصار علی واحدة» و بعد می‌فرماید: «دلیلنا ان ما ذکرناه مجمع علیه و الزیادة و النقصان عنه يحتاج الی دليل». از سوی دیگر سیدکاظم یزدی، صاحب عروة، چندهمسری را مستحب می‌داند و کسانی که بر عروة حاشیه زده‌اند هم عمدتاً تعریضی به آن نزده‌اند که به معنای موافقت است. کسانی که چند همسری را مستحب می‌دانند به بحث فرزندآوری استدلال کرده و گفته‌اند که چون فرزندآوری در اسلام مستحب است، پس تعدد زوجات هم استحباب دارد. دلیل دیگری که بر استحباب بیان کرده‌اند این است که چون ازدواج مستحب است، پس تعدد آن هم استحباب دارد. شاید این علمی‌ترین دلیل از سوی موافقان باشد، ولی این دلیل قابل مناقشه است. بحث ازدواج اول به لحاظ حکم فقهی اولیه آن قابل بحث است و به قول برخی از علما می‌تواند در ذیل احکام خمسه- مستحب، واجب، مکروه، مباح یا حتی حرام -قرار بگیرد. البته ازدواج معمولاً در شرایط عادی مستحب است، ولی می‌تواند هر کدام از این حکم‌ها را داشته باشد؛ بنابراین تعدد زوجات هم مشمول این حکم است. از این‌رو می‌توان گفت چندهمسری کاملاً تابع شرایط مکانی و زمانی است؛ اگر ازدواج مجدد منجر به فروپاشی خانواده، ایجاد اختلاف و درگیری با همسر اول و مفاسدی از این قبیل باشد نه تنها مستحب، حتی مباح نیست، بلکه می‌تواند مکروه و یا حرام باشد و با عقل و روح شریعت سازگاری ندارد.

علت جواز چند همسری در اسلام

نگاه به پیشینه تاریخی چند همسری، در یافتن علت جواز آن در اسلام راهگشاست. قبل از اسلام یکی از معضلات این بود که از زنان استفاده بی رویه می‌کردند؛ فراتر از بحث چندهمسری، بحث حرم‌سراها و لذت‌جویی‌های بی‌ضابطه در کار بود و نسبت به تعداد همسرانشان تفاخر می‌کردند. اسلام با توجه به این رویه آن را محدود به تعداد معینی کرد و برای آن قانون وضع کرد و شرط عدالت را گذاشت و گفت در صورت عدم عدالت به یکی بسنده شود.

برای جواز چند همسری علل دیگری نیز شمرده‌اند؛ از جمله محدود بودن دوره فرزندزایی زن. فرزند برای عرب در آن دوران مهم بوده است زیرا موجب ایجاد منافع اقتصادی زیادی برای مرد در نظام‌های قبیلگی می‌شد. شهید مطهری فرضیه دیگری را به عنوان علت تعدد زوجات ذکر می‌کنند که نه‌تنها مجوز تعدد زوجات محسوب می‌گردد بلکه موجب حقی از جانب زن و تکلیفی بر عهده مرد و اجتماع است و آن علت، فزونی عدد زنان آماده ازدواج بر عدد مردان آماده ازدواج است. ایشان با ارائه آمارهای گوناگون از کشورهای مختلف جهان، ‌این مدعا را ثابت می‌کند که همواره بر اثر عوامل گوناگون در جوامع، عدد زنان آماده ازدواج بیشتر از مردان است؛ برخی از این عوامل به مبارزه انسان با انسان برمی‌گردد (مانند جنگ‌ها) و برخی به مبارزه انسان با طبیعت و حوادث طبیعی (مانند غرق شدن‌ها، ‌زیرآوار ماندن‌ها،‌ سقوط‌ها، ‌تصادفات، عدم مقاومت در برابر بیماری‌ها) که بیشتر متوجه جنس مرد است.

شهید مطهری با توجه به مبنای حق تأهل به عنوان حق طبیعی بشری و واقعیت فزونی نسبی عدد زنان آماده ازدواج بر مردان، نتیجه می‌گیرد که «اگر تک‌همسری، تنها صورت قانونی ازدواج باشد،‌ عملاً گروه زیادی از زنان از حق طبیعی انسانی خود (حق تأهل) محروم می‌مانند و تنها با قانون تجویز تعدد زوجات – البته با شرایط خاصی که دارد- این حق طبیعی احیاء می‌شود».

شرط عدالت در چند همسری

یکی از شرایط چند همسری در اسلام عدالت است. رجوع به آیات و روایات معنای عدالت در این زمینه را روشن می‌کند. علاوه بر آیه سوم سوره نساء آیه 129 این سوره نیز از مسئله عدالت سخن گفته است: «وَ لَن تَسْتَطِيعُواْ أَن تَعْدِلُواْ بَينْ‏ النِّسَاءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ فَلَا تَمِيلُواْ كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوهَا كَالْمُعَلَّقَةِ وَ إِن تُصْلِحُواْ وَ تَتَّقُواْ فَإِنَّ اللَّهَ كاَنَ غَفُورًا رَّحِيمًا؛ و شما هرگز نمى‏توانيد ميان زنان عدالت كنيد هر چند [بر عدالت‏] حريص باشيد! پس به يك طرف يكسره تمايل نورزيد تا آن [زن ديگر] را سرگشته [بلا تكليف‏] رها كنيد. و اگر سازش نماييد و پرهيزگارى كنيد، يقيناً خدا آمرزنده مهربان است». در روایت آمده است زمانی که از امام صادق (ع) درباره مقصود عدالت در آیات ۳ و ۱۲۹ سوره نساء سوال شد، ایشان فرمودند: «منظور از عدالت در آيه سوم سوره نساء، عدالت در نفقه، رعايت حقوق همسری، طرز رفتار و كردار است و اما منظور از عدالت در آيه ۱۲۹ سوره نساء كه امری محال شمرده شده، عدالت در تمايلات قلبی است».

شهید مطهری درباره برقراری شرط عدالت در چند همسری نکته قابل توجهی را بیان می‌کند. وی می‌گوید: «انصاف باید داد، افرادی که شرایط اسلامی را در تعدد زوجات کاملاً رعایت می‌کنند بسیار کم‌اند. در فقه اسلامی می‌گویند: «اگر بیم داری که استعمال آب برای بدنت زیان دارد وضو نگیر»، «اگر بیم داری که روزه برایت زیان دارد روزه نگیر». این دو دستور در فقه اسلامی رسیده است. شما افراد بسیاری را می‌بینید که می‌پرسند: می‌ترسم آب برایم زیان داشته باشد، وضو بگیرم یا نگیرم؟ می‌ترسم روزه برایم ضرر داشته باشد، روزه بگیرم یا نگیرم؟ طبق دستور شرع چنین اشخاصی نباید وضو بسازند و نباید روزه بگیرند. نصّ قرآن کریم است که «اگر بیم دارید که نتوانید میان زنان خود به عدالت رفتار کنید، یک زن بیشتر نگیرید». با این حال آیا شما در عمر(عمرتان) از یک نفر شنیده‌اید که بگوید: می‌خواهم زن دوم بگیرم اما بیم دارم که رعایت عدالت و مساوات میان آنها نکنم، بگیرم یا نگیرم؟ بسیاری از مردان با علم و تصمیم به اینکه عدالت را در رفتار رعایت نکنند، زنان متعدد می‌گیرند و این کار را به نام اسلام و با سرپوش اسلامی انجام می‌دهند».

عوارض چند همسری در جامعه

کارشناسان، خدشه‌ دار شدن کرامت زنان، سلب اعتماد به نفس زنان و سست شدن بنیاد خانواده را از عوارض چند همسری در جامعه می-دانند. اشکال اصلی مطالعات چند همسری بسیاری اوقات بحث‌های پیرامون چد همسری به جدال می‌انجامند. علت آن را می‌توان عدم تحلیل چند بعدی این مسئله دانست. برای چنین پدیده‌هایی عمدتا پنج رویکرد تحلیلی وجود دارد: تحلیل انسان‌شناختی ـ زیستنی؛ تحلیل تاریخی ـ تطبیقی؛ تحلیل تطبیقی ـ اجتماعی؛ تحلیل جامعه‌شناختی ـ فرهنگی و تحلیل فقهی ـ حقوقی. پاسخ پرسش‌هایی که پژوهشگران و سیاست‌گذاران درباره انگاره‌هایی همچون چند همسری دارند بدون توجه به همه ابعاد و گونه‌های تحلیل درباره این انگاره‌ها امکان پذیر نخواهد بود.

منابع

ایکنا

ویکی پدیا