هنجارشکنی

هنجارشکنی: سرپیچی از ارزش‌های حاکم بر جامعه. مطابق تعریف جامعه‌شناختی هنجارشکن فردی است که از قوانین و هنجارهای جامعه تخطی کرده و در نتیجه، رفتارش به‌وسیله تعداد زیادی از مردم به‌صورت منفی ارزیابی می‌شود. از دیدگاه قرآن‌ کریم معیار مشروعیت یک ارزش، هماهنگی آن با رضای خداوند متعال است؛ بنابراین هر ایده، ارزش و رفتاری که برخلاف شریعت الهی و کمال انسانی باشد و از جامعه و روابط اجتماعی برآید، هنجارشکنی اجتماعی خواهد بود. برخی از عوامل مهم گرایش جوانان به هنجارشکنی عبارت است از: نادیده گرفته شدن در دوران کودکی، بیکاری، عدم توجه به مسائل فرهنگی و اخلاقی، عدم درک صحیح جوانان و گسترش فرهنگ بیگانگان. آموزش و گسترش علم، توجه به مسائل دینی و معنوی، امر به معروف و نهی از منکر و معرفی الگو نیز از جمله راهکارهای مقابله و پیشگیری از هنجارشکنی به شمار می‌رود.

تعریف هنجارشکنی

هنجارشکنی به‌معنای سرپیچی از ارزش‌ها و هنجارهای حاکم بر جامعه است و اگر فردی برخلاف رویه‌ها و قواعد مطلوب و مثبت جامعه گام بردارد و آن‌ها را نقض کند او را هنجارشکن می‌نامند .هنگامی‌که حالت نابهنجاری و هنجارشکنانه افزایش یابد، ممکن است جامعه با خطر متلاشی شدن روبه‌رو شود؛ چون اعضای جامعه دیگر ارزش‌ها و هدف‌های مشترکی را قبول ندارند.

تعریف هنجارشکن از منظر جامعه‌شناختی و دین

هنجارشکن فردی است که از هنجارهای اجتماعی و انتظارات جامعه تخطی کرده و در نتیجه، رفتارش به‌وسیله تعداد زیادی از مردم به‌صورت منفی ارزیابی می‌شود، که این تعریف جامعه شناختی است. اما از منظر دین، هنجارشکن فردی است که از دستورها و چارچوب‌های دینی سرپیچی کند و به رفتارهای ناپسند دست بزند و به تعبیر قرآن، انجام دهنده کارهای زشت و منکر باشد یا زمینه انجام آن‌ها را برای دیگران به‌صورت خواسته یا ناخواسته فراهم کند.

معیار مشروعیت هنجارها

تعریف هنجارشکنی ممکن است براساس زمان و مکان، متفاوت و متمایز باشد؛ به این معنا که به جز برخی موارد، رفتارها و کُنش‌های عام و جهان‌شمول، در بیشتر موارد ماهیت جامعه است که نمونه‌های هنجارشکنی را معین می‌کند، به‌عنوان مثال ممکن است مصرف مشروبات الکلی در یک جامعه به‌عنوان امری بهنجار و حتی پسندیده باشد، ولی در جامعه‌ای دیگر به‌ شدت از مصرف آن پرهیز شود و حتی از نگاه دین حاکم بر آن جامعه، امری حرام باشد و چه‌بسا ممکن است در زمانی دیگر در همان جامعه که مصرف مشروبات الکلی امری بهنجار است، امری کاملاً نابهنجار خوانده و با مجازات غیررسمی یا حتی رسمی همراه شود. باید توجه داشت که بسنده کردن به چنین شواهدی انسان را در دام نسبیت‌گرایی می‌اندازد و برای پرهیز از پیامدهای تهدیدآفرین آن باید مبنا و معیاری روشن را اساس تحلیل و تبیین موضوع قرار داد که به نظر می‌رسد نگاه دین اسلام در این باره بسیار راهگشاست. از دیدگاه قرآن‌ کریم معیار مشروعیت و اعتبار یک عقیده، ارزش و هنجار، هماهنگی آن با خواست و رضای خداوند متعال است؛ بنابراین اگر تنها راه مستقیم دین خداست، پس هرچه خلاف آن باشد غیرمستقیم و انحراف و نابهنجاری خواهد بود.

موارد لزوم هنجارشکنی

اگر قرار باشد یک هنجار نقد شود در حقیقت باید به این پرسش پاسخ داد که میزان اصالت آن چقدر است؟ گاهی بعد از مطالعه آمیختگی سنت و خرافه در یک هنجار امروزی مشاهده می‌شود که میزان خرافه در آن به‌حدی است که چهره سنت را به کلی دگرگون کرده یا اثری از آن باقی نگذاشته است و در حالتی دیگر در یک هنجار چیزی به جز خرافه وجود ندارد و اثری از سنت در آن دیده نمی‌شود اینجاست که مقوله‌ای به نام هنجارشکنی و لزوم آن مطرح می‌شود.

عوامل ایجاد هنجارشکنی

كم‌كاری فرهنگی، بیکاری، عدم توجه به مسائل اخلاقی، عدم درک صحیح جوانان، عدم توجه به مسائل فرهنگی در مساجد و دانشگاه‎‏ها، گسترش استفاده از ماهواره، رواج خرافات و توزیع برخی داروهای افیونی که جوانان به راحتی به آن‌ها دسترسی دارند از موارد بسیار مهم گرایش جوانان به‌سوی ناهنجاری‌های اجتماعی همچون اعتیاد به مواد مخدر است. همچنین سرکوب یا بها ندادن به استعداد کودکان توسط والدین، می‌تواند در قالب رفتار ضداجتماعی و هنجارشکن در بزرگسالی خود را نشان بدهد.

هنجارشکنی از دیدگاه قرآن

هنجارشکنی اجتماعی از دیدگاه قرآن را می‌توان چنین تعریف کرد: «هر ایده، ارزش و رفتاری که برخلاف شریعت الهی و کمال انسانی باشد و از جامعه و روابط اجتماعی برآید و پیامد آسیبی خود را در آن بر جای گذارد، هنجارشکنی اجتماعی خواهد بود.» به‌معنای دیگر تمام رذیلت‌های اخلاقی نوعی هنجارشکنی است و هر آنچه عنوان «حرام» می‌گیرد، مصداق بارز هنجارشکنی از منظر دین اسلام است.

نحوه مواجهه پیامبر(ص) با هنجارشکنی اجتماعی

پیامبر(ص) به‌عنوان حاکم جامعه، گریزی از تحمیل و اجبار در حوزه قوانین اجتماعی نداشت، چراکه ممکن بود قانون‌شکنی فردی، به تضییع حقوق دیگران منجر شود و با حقوق و منافع سایرین در تعارض باشد. بنابراین، پیامبر(ص) در برابر ناهنجاری‌هایی همچون تعرض جانی، تصرف مال غیر، تضییع حقوق انسانی و... با نقض‌کنندگان قوانین برخوردی قاطع داشت، چراکه این‌گونه اعمال برای وجدان عمومی جامعه کاملاً شناخته‌شده بود، ولی اگر قرار بر وضع قوانین اجتماعی جدیدی بود که مردم در منکر یا معروف شمردن آنها اتفاق‌ نظر نداشتند، پیامبر(ص) ابتدا به آگاه کردن وجدان عمومی می‌پرداخت و ممدوح یا مذموم بودن آن امر را تعلیم می‌داد تا مردم، خود به سمت انتخاب و پذیرش امر درست هدایت شوند.

نحوه مواجهه پیامبر(ص) با هنجارشکنی اعتقادی

رفتار پیامبر(ص) با هنجارشکنان در حوزه قوانین اجتماعی، با رفتار ایشان در مواجهه با هنجارشکنان در حوزه‌های اعتقادی بسیار متفاوت بود. پیامبر(ص) در تفهیم و تثبیت مسائل اعتقادی، از دعوت مردم به عقلانیت بهره می‌گرفت. ایشان با بسترسازی مناسب، فضای جامعه را برای درک و قبول امور معنوی فراهم می‌کرد و مردم در سایه فهم و درک صحیح و نه تحت اجبار و تحمیل، به انجام آن امور روی می‌آوردند‌. زمینه اجرای معروف، شناساندن آن امر به‌عنوان پدیده‌ای مطلوب به مردم است و اجبار و برخورد قهری در این‌ راستا هیچ سودی ندارد. هر چند ممکن است با این روش موقتاً نتایج محدودی حاصل شود، ولی دستیابی به نتایج ریشه‌دار و عمیق باید از مسیر آموزش و فرهنگ‌سازی، همراه با صرف زمان‌ طولانی و مستمر صورت گیرد. برای نمونه، می‌توان به حکم ممنوعیت تدریجی شرب خمر اشاره کرد که پیامبر(ص) با صبر و حلم خاصی در مدتی بیش‌ از ۱۰ سال و طی چهار مرحله، آگاهی و دانش مردم را نسبت‌ به معایب این امر افزایش داد و آنچنان در این‌باره فرهنگ‌سازی کرد که وجدان عمومی جامعه، شرب خمر را به‌جای امری معروف، به‌عنوان پدیده‌ای منکر پذیرفت.

راهکارهای مقابله با هنجارشکنی

در مقابل هنجارشکنی‌ها باید تدابیر فرهنگی، اجتماعی، وضعی و پلیسی مناسبی را اتخاذ کرد. در ادامه به برخی از این تدابیر و راهکارها اشاره می‌شود: آموزش و اطلاع‌رسانی: گسترش علم، آموزش و اطلاع‌رسانی در كاهش مشكلات اجتماعی نقش بسيار مؤثری دارد به‌گونه‌ای كه آموزش هزينه نيست و هرگونه فعاليت و اقدام در راستای ارتقای امور فرهنگی، دينی و آگاه‌سازی مردم نسبت به حقوق فردی و اجتماعی، سرمايه‌گذاری و تلاش جهت پيشگيری از آثار سوء و عواقب احتمالی هنجارشكنی در جامعه است. اگر اين آموزش‌ها هدفمند و منطبق با نياز برنامه‌ريزی شود می‌تواند در تغيير نگرش، انتخاب مسير صحيح زندگی و پذيرش هنجارهای اجتماعی تأثيرگذار باشد. امر به معروف و نهی از منکر: یکی از مهم‌ترین درس‌های نهضت عاشورا، درس مبارزه با گناه و هنجارشکنی در جامعه اسلامی است. وظیفه همگانی و حتی واجب شرعی است که هر کجا و در هر زمان و در قالب امر به معروف و نهی از منکر با گناه و آلودگی مبارزه شود و در این صورت است که جامعه اسلامی و انسانی با شاخصه‌های مکتبی شکل خواهد گرفت و زمینه برای رشد آموزه‌های دینی و در نهایت تربیت و تزکیه فراهم خواهد شد. نقش آفرینی علما، روحانیون و مداحان: نقش علما، روحانیان و مداحان اهل بیت(ع) در جلوگیری از هنجارشکنی آحاد جامعه بسیار مهم و تقویت این قشر از مردم ممد حیات معنوی مردم مسلمان است. نقش رسانه‌ها: اصحاب رسانه برای ترویج فرهنگ قانونمندی و جرم‌زدایی نقش ارزنده‌ای دارند و این قشر باید خود را مکلف بداند تا آگاهی بخشی را برای جلوگیری از هنجارشکنی انعکاس دهند. اگر اقدامات دستگاه قضا در ارتکاب جرم و هنجارشکنی نتواند در ریشه‌کنی کامل جرایم اثرگذار باشد، باید از ظرفیت رسانه‌ها برای ایجاد تنفر عمومی نسبت به جرم، فرهنگ‌سازی کرد تا عموم شهروندان به ویژه نوجوانان و جوانان در برابر جرائم بیمه شوند. همچنین لازم است اقدامات دستگاه قضا، پیوست رسانه‌ای داشته باشد و جامعه به سمت و سوی اجرای عدالت پیش رود. معرفی الگو: دشمن با برنامه و نقشه به دنبال ایجاد ناهنجاری از طریق بی حجابی در جامعه است، از این‌رو باید الگوی کامل زن مسلمان به جهانیان معرفی شود. بانوان ایرانی الگوهایی ارزشمند و تمدن‌ساز هستند، لذا بانوان توانمند ایران اسلامی که با عفت و تمکین به حجاب در میادین مختلف خوش حضور یافته و خوش درخشیدند، باید به همگان معرفی شوند. تولیدات فرهنگی در بستر فضای مجازی: یکی از راهکارهای مقابله با ناهنجاری، تلاش برای تولیدات فرهنگی در موضوعاتی است که در آن موضوع آسیب وجود دارد.

منابع

ایکنا