نفس (خود)
ریشه «نفس» (NFS)؛ نَفس، خود، روح، ذات شخص، فرد انسانی. این ریشه در این معنا 295 بار در قرآن کریم به‌کار رفته است. این معنا برگرفته از معنای نفس (تنفّس، دمیدن) است.
معنای لغوی
نفس (بر وزن فلس) در اصل بمعنى ذات است. طبرسى ذيل وَ ما يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ بقره: 9. فرموده: نفس سه معنى دارد يكى بمعنى روح ديگرى بمعنى تأكيد مثل «جائنى زيد نفسه» سوم بمعنى ذات و اصل همان است.
نفس در قرآن مجيد در چند معنى بكار رفته كه نقل ميشود:
1- روح. مثل اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها وَ الَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنامِها فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَ يُرْسِلُ الْأُخْرى إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى زمر: 42.
2- ذات و شخص. مثل وَ اتَّقُوا يَوْماً لا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئاً بقره: 48. بترسيد از روزيكه كسى از كسى كفايت نميكند.
3- در آياتى نظير وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا ما رَحِمَ رَبِّي يوسف: 53. وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها. فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها شمس: 7 و 8. ميشود منظور تمايلات نفسانى و خواهشهاى وجود انسان و غرائز او باشد كه با اختيارى كه داده شده ميتواند آنها را در مسير حق يا باطل قرار دهد لذا فرموده: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها. وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها شمس: 9 و 10. ايضا در وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ قيامه: 2. كه ظاهرا وجدان و درك آدمى مراد است
4- قلوب و باطن. در آياتى نظير وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خِيفَةً اعراف: 205. وَ تُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ احزاب: 37.
5- يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا كَثِيراً وَ نِساءً سوره نساء: 1. نظير اين آيه است: آيه 98: انعام- 189: اعراف و 6: زمر كه فرموده: خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها بنظر ميايد مراد از نفس در اين آيات بشر اوّلى است (قاموس قرآن، ج7، ص93-96).
ساخت‌های صرفی در قرآن
نَفس (اسم): 295 بار
ریشه‌شناسی
| زبان | لفظ | لفظ با آوانویسی عربی | معنای انگلیسی | معنای فارسی | توضیح | منبع |
| قرآن | نَفس | نَفس | نَفس | روح | قاموس قرآن، ج7، ص: 94 | |
| آفروآسیایی | *naPVs- | نفس | breathing | تنفس | ||
| آفروآسیایی | ||||||
| آفروآسیایی | ||||||
| سامی | *nVpVš 1, *nap(i)š- 2 | نفش | to breathe 1, soul; vitality, life; person, personality; self' 2 | نفس کشیدن 1، روح; سرزندگی، زندگی؛ شخص، شخصیت؛ خود» 2 | ||
| سامی | *napa/iš- {} *napa/is- | نفش | throat, neck | گلو، گردن | ||
| سامی | *npš {} *nps (2) | نفش | to deliver, give birth to a child (of woman) | زاياندن ، (دكتر يا ماما) در وضع حمل به مادر كمك كردن؛ به دنیا آوردن فرزند (زن) | ||
| اکدی | napāšu (u/u) | نَفَشُ (ُ/ُ) | 'to breathe freely' OA, OB on | "آزادانه نفس کشیدن" | [CAD n1 288], [AHw 736]; napištu (napuštu, napaštu, napšatu) | |
| اکدی | napištu (napšatu) | نَفِشتُ (نَفشَتُ) | 'throat, neck' OAkk on | گلو، گردن | [CAD n1 296], [AHw 738] | |
| ابلایی | na-pu-uš-tu-um | نَ-فُ-ُش-تُ-ُم | [KB 711, apud Pettinato] ('soul' ?) | |||
| اگاریتی | npš | نفش | 'Appetit, Begehren; Seele; Lebewesen, Mensch; 'Rachen, Kehle, Schlund' | 'اشتها، میل. روح؛ موجود زنده، انسان؛ حلق، گلو، ماو | [Aist 211] | |
| اگاریتی | npš | نفش | 'Rachen, Kehle, Schlund' | حلق، گلو، گلو | [Aist 211] | |
| فنیقی | npš | نفش | 'self, desire, person, gravestone' | "خود، آرزو، شخص، سنگ قبر" | [T 218] | |
| عبری | npš (nipʕ) | نفش (نِفع) | 'to breathe freely, recover' 'throat, neck; breath; soul; life; living being' | "آزادانه نفس کشیدن، بهبود یافتن"گلو، گردن؛ نفس؛ روح؛ زندگی؛ موجود زنده' | [KB 711]; näpäš | |
| عبری | näpäš | نَفَش | 'throat' | 'گلو' | [KB 626-7] | |
| آرامی | SAMAL OLD OFF NAB PLM HTR npš | نفش | 'life, person, funerary monument' | "زندگی، شخص، یادبود تدفین" | [HJ 744-9] | |
| آرامی یهودی | nǝpaš, napšā | نفَش\ نَفشَ | 'soul; will' 'rest' | روح، اراده' 'باقی ماندن' | [Ja 927] (cf. npš | |
| سریانی | npš (Etpe.) | نفش | 'respiravit' 'animus, persona; pyramis funeraria' | نفس کشیدن، روح، شخص. آتشکده های تشییع جنازه | [Brock 441]; napšā | |
| مندایی | NPS̆ | نفش | 'to breathe, refresh, give life' 'soul, personality, self'; many | "نفس کشیدن، تازه کردن، زندگی بخشیدن" "روح، شخصیت، خود"؛ زیاد | [DM 304]; napša | |
| عربی جنوبی | SAB nfs1 | نفس | 'soul, life, person, self, etc.' | "روح، زندگی، شخص، خود، و غیره." | [SD 93], QAT nfs1 do. [Ricks 109], MIN nfs1 | |
| عربی جنوبی | SAB nfs1 | نفس | 'woman in childbed' | "زن در بستر کودک" | [SD 93] | |
| گعز | nafsa (ǝ) | نَفسَ () | 'to blow (wind, spirit)' 'soul, spirit, breath, life, etc.' | دمیدن (باد، روح) "روح، نفس، زندگی، و غیره." | [LGz 389]; nafs | |
| مهری | (?) šǝnfūs | شنفُس | 'to welcome' (caus.) 'to recover from a faint' | 'خوش آمدن' (علت.) " بهبودی از غش" | [JM 285]; cf. also nǝfh | |
| مهری | ǝntǝfūs | نتفُس | 'to be safely delivered of a child, young one' | "به سلامت از (زایمان) یک کودک فارغ شدن" | [JM 285] (-t- stem) | |
| جبالی | ǝnfés | نفِس | 'to sigh' 'soul' | 'حسرت خوردن' "روح" | [JJ 182]; nǝfsɛ́t | |
| جبالی | ǝnfés | نفِس | 'to be safely delivered of a child' | "به سلامت از (زایمان) یک کودک فارغ شدن" | [JJ 182] | |
| حرصوصی | nefesét | نِفِسِت | 'soul' | "روح" | [JH 94] | |
| سقطری | néfoš | نِفُش | 'respirer, vivre, se ranimer' 'âme; pronom réfléchi de la 1re personne' | نفس کشیدن، زندگی کردن، احیای روح. ضمیر بازتابی اول شخص | [LS 271]; nófoš, pl. of nafh- | |
| سقطری | nífes | نِفِس | 'enfanter' | زایمان | [LS 271] | |
| عربی | nfs V | نفس V | 'respirer' 'âme, principe vital; sang; personne' | نفس، روح، اصل حیاتی; خون؛ شخص | [BK 2 1310]; nafs- | |
| عربی | nafas- | نَفَس- | 'trait, gorgée' | خط تیره؟، جرعه | [BK 2 1310]. | |
| عربی | nfs (pass.) | نفس () | 'être né (se dit de l'enfant dont sa mère vient d'accoucher); relever de couches (se dit d'une femme)' | به دنیا آمدن (فرزندی که مادرش تازه به دنیا آورده است). بهبودی پس از زایمان (یک زن) | [BK 2 1310] | |
نیز رجوع کنید: نفس (تنفّس)