عقب (پاشنه)
ریشه «عقب» (ˁQB)؛ پاشنه، انحناء. این ریشه در این معنا 78 بار به‌کار رفته است.
معنای لغوی
عقب: (بفتح اول و كسر دوم) پاشنه. بطور استعاره بفرزند و نسل گفته ميشود مثل وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً فِي عَقِبِهِ ... زخرف: 28. ابراهيم كلمه توحيد را در نسل خويش باقى گذاشت.
«انْقَلَب عَلى عَقِبَيْهِ»: بصيغه تثنيه يعنى بر دو پاشنه خويش بگرديد مراد از آن رجوع بحالت اوليه است راغب گويد: «رَجَعَ عَلى عَقِبِهِ» يعنى برگشت «انْقَلَبَ عَلى عَقِبَيْهِ» يعنى بحالت اولى برگشت. جمع آن اعقاب است: أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئاً آل عمران: 144. يعنى اگر پيغمبر بميرد يا كشته شود شما بحالت اول خويش (كه بتپرستى باشد) برخواهيد گشت؟! هر كه بحالت اولى (و كفر) باز گردد ابدا بخدا ضررى نخواهد رساند (قاموس قرآن، ج5، ص21).
ساخت‌های صرفی در قرآن
اَعقَبَ (فعل باب افعال): 1 بار
عَقَّبَ (فعل باب تفعیل): 2 بار
مُعَقِّب (اسم فاعل باب تفعیل): 1 بار
مُعَقِّبات (اسم فاعل باب تفعیل، جمع مؤنث): 1 بار
عاقَبَ (فعل باب مفاعله): 6 بار
عِقاب (مصدر باب مفاعله): 20 بار
عُقب (اسم): 1 بار
عُقبَی1 (اسم تفضیل؟): 3 بار
عُقبَی (اسم؟): 3 بار
عَقِب (؟): 8 بار
عاقِبَة (اسم فاعل): 32 بار
ریشه‌شناسی
| زبان | لفظ | لفظ با آوانویسی عربی | معنای انگلیسی | معنای فارسی | توضیح | منبع |
| قرآن | اَعقَبَ | اَعقَبَ | اَعقَبَ | عقب: پاشنه | قاموس قرآن، ج5، ص: 21 | |
| آفروآسیایی | *ʕaḳ(V)b- ~ *ḳaʕab- (?) | عقب | hoof, sole | سُم، کف پا | ||
| سامی | *ʕaḳib-/*ʕiḳb- | عقب | heel | پاشنه | ||
| اکدی | eḳbu OB on | ِقبُ ُن | [CAD e 248], [AHw 231] | |||
| اگاریتی | ʕḳb | عقب | 'jarrete, calcañar' | هاک، پاشنه | [DLU 86] | |
| عبری | ʕāḳēb | عَقِب | [KB 872]. | |||
| آرامی | OFF ʕḳb | عقب | 'heel ?' 'immediately') | 'پاشنه ؟' مِن عَقِب: 'بلافاصله. مستقیما' | [HJ 881] (in mn ʕḳb | |
| آرامی یهودی | ʕiḳb_ā, ʕăḳēbā (also | عِقبَ\ عَقِبَ (َلسُ | 'curve, end') | "منحنی، انتها" | [Ja 1104], ʕăḳībā [ibid. 1105]; ʕḳyb, ʕaḳbā | |
| سریانی | ʕeḳb_ā | عِقبَ | 'calx, ungula' | پاشنه، سُم | [Brock 541] | |
| آرامی جدید | MLH ʕaḳbo. | عَقبُ. | ||||
| مندایی | ʕaḳba | عَقبَ | [DM 356] | |||
| عربی | ʕaḳib-, ʕaḳb- | عَقِب-\ عَقب- | [BK 2 308-309] | |||