عفاف

عفاف؛ از ملکات اخلاقی و منشأ تقوای درونی به معنای خودنگهداری. عفاف مقوله­ای فطری است که در همه ادیان به آن پرداخته شده است و شامل جنسیت خاصی نمی ­شود. این مفهوم در قرآن به عنوان یک ارزش اساسی در نظام تربیتی و اخلاقی مطرح شده است. با اینکه دو واژه عفاف و حجاب در کنار یکدیگر استفاده می‌شوند اما دو مقوله‌ متفاوت از هم هستند؛ زیرا عفاف دايره وسيع‌تری نسبت به حجاب دارد. زیست عفیفانه بسترهای عدالت اجتماعی را به ارمغان می‌­آورد. برای اشاعه این نوع زیست باید نگاه جنسیتی در بحث عفاف حذف شود.

تعریف عفاف

عفاف به معنای خودپرهیزی و خودنگهداری، امری درونی و از ملکات اخلاقی است. بنابراین حقیقت عفاف امری درونی و به معنای تقوا و خودنگهداری است که از عفاف در اندیشه و فکر شروع و به عفت در گفتار و کردار و‌ رفتار منتهی می‌ شود و می‌توان گفت که قطعا بدون عفت در اندیشه و فکر، عفت در گفتار و کردار و رفتار هم نخواهد بود.

در تفکر اسلامی، عفاف واژه‌ای با بار معنایی خاص برگرفته از آیات و روایات و گونه‎ای منش است همراه با کنش رفتاری و گفتاری. شهید مطهری در تعریف عفاف می‌گوید: «عفت حالتی نفسانی است، به معنی رام بودن قوه شهوانی تحت حکومت عقل و ایمان، تحت تاثیر قوه شهوانی نبودن. با تأمل در منابع اسلامی درمی‏یابیم که عفاف همان صفت درونی ملکه نفسانی است که منشأ تقوای درونی می‎شود، یعنی تقوای بیرونی، تجلی عفاف درونی است و عفاف به منزله یک قوه بازدارنده از افراط است که وقتی به صورت ملکه‌ای در درون درآمد، حاکمیتش در بیرون نیز ظاهر می ‎شود».

زیست عفیفانه

در کنار عفاف، در چند سال اخیر اصطلاحی به نام زیست عفیفانه مطرح شده است. این اصطلاح به معنای تعادل‌بخشی به مناسبات امور جنسی در حوزه منع و ارضا است.

تاریخچه عفاف

تأكيد بر عفاف بر اساس زمينه فطری كه در انسان وجود دارد همواره مورد توجه بوده و در همه جوامع كم و بيش به انحاء مختلف به آن پرداخته شده است. در تورات و انجیل بر پوشش، عفاف و حجاب و پاکدامنی تأکید شده است. با ظهور و ترويج دين اسلام نیز مسأله عفاف به عنوان يك حكم تكليفی و ضروری تعيين شد. در دین اسلام، عفاف صرفاً منحصر به زنان نیست و برای هر دو جنس زن و مرد توصیه شده است. قرآن کریم، رعایت عفت در بسیاری از ویژگی‌های رفتاری انسان چون نگاه، زبان گفتار، زبان بدن، پوشش و ... را مورد تاکید بسیار قرار داده است، به نحوی که حتی صحبت کردن نامحرمان با یکدیگر نیز باید عفیفانه و به‌دور از جلب توجه باشد.

حوزه شمول عفاف

عفت یک قضیه مشترک بین زن و مرد است بنابراین عفاف تنها به زنان اختصاص ندارد بلکه از آیات و روایات برمی‌آید که عفاف عمومیت داشته و شامل مردان نیز می‌شود. از دیدگاه امام رضا(ع) گستره عفاف از رعایت عفاف ظاهری با پوشش مناسب و عدم تبرّج، فروگرفتن چشم از نگاه به بیگانگان تا حفظ باطن در برابر ارتکاب به حرام، همه جوانب را در بر می‌گیرد.

عفاف در قرآن و روایات

در قرآن کریم عفاف به عنوان یک ارزش اساسی در نظام تربیتی و اخلاقی مطرح می‌شود. در آیات قرآن کریم در دو جا از عفاف سخن گفته شده است؛ یک جا از کسی سخن می‌گوید که تمکن مالی ندارد، ولی عفت به خرج می‌دهد و اعلام نداری و فقر نمی‌کند «يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّف؛ ناآگاه گمان می‌‏برد که اینان توانگرند زیرا عفاف می‎ورزند» (بقره/ 273) و در جای دیگر از کسی سخن می‌گوید که توان برای ازدواج ندارد، اما عفت به‌ خرج می‌دهد و خودش را از لغزش مصون می‌دارد «وَلْيَسْتَعْفِفِ الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ نِكَاحًا حَتَّى يُغْنِيَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِ؛ و كسانى كه [وسيله‌] زناشويى نمى‌يابند بايد عفت ورزند تا خدا آنان را از فضل خويش بى‌نياز گرداند».

در حدیثی از امیرالمومنین علی(ع) آمده است: پاداش مجاهد شهید در راه خدا، بزرگ‌تر از پاداش عفیف پاک‌دامنی نیست که قدرت بر گناه دارد و آلوده نمی‌شود و همانا فرد پاک‌دامن نزدیک است، فرشته‌ای از فرشته‌ها باشد. از این حدیث می‌توان به شان و منزلت و جایگاه زنان عفیفه و پاک‌دامن پی برد.

سیر طرح عفاف و حجاب در قرآن

در قرآن سیر طرح مسئله حجاب با سیر طرح مسئله عفاف، دو مسیر متفاوت هستند. عفاف از سوره قمر یعنی سوره ۳۷ در ترتیب نزول و با طرح مسئله قوم لوط آغاز شد. ۱۷ دسته آیه در مکه و ۱۸ دسته آیه در مدینه به عفاف و پاکدامنی پرداخته‌اند.

ولی مسئله حجاب در سوره‌های مدنی و از سوره ۹۰ یعنی احزاب در آیه ۵۹ به صورت رسمی مطرح شد. مسئله مربوط به حجاب و اخفای زینت و چشم‌پوشی از نامحرم و عورت و پوشاندن گردن(جیوب) و نزدن پا به زمین در سوره نور مطرح شد که سوره ۱۰۳ در سیر نزول است.

تا حدود سال ششم هجرت، بانوان در مدینه حجاب مناسبی نداشتند. در این سال و در سوره ۹۰ به ترتیب نزول، دستور حجاب صادر شد که به عنوان تشخص اجتماعی و دینی زنان مسلمان بود. بنابراین برای تعریف این تشخص باید ۸۹ سوره قبل را بررسی و ویژگی جامعه اسلامی و مؤمنان را بشناسیم. به نظر برخی، آیه ۳۵ احزاب «إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِينَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِينَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِينَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِينَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِينَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِينَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيرًا وَالذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمً؛ مسلماً خدا برای مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان با ایمان، و مردان و زنان عبادت پیشه، و مردان و زنان راستگو و مردان و زنان شکیبا، و مردان و زنان فروتن، و مردان و زنان صدقه دهنده، و مردان و زنان روزه‌دار، و مردان و زنان حفظ‌کننده خود از پلیدی‌های جنسی و مردان و زنانی که بسیار یاد خدا می‌کنند، آمرزش و پاداشی بزرگ آماده کرده است» ده ویژگی برای تعریف جامعه اسلامی ذکر کرده که زیرساخت حجاب و عفاف است.

رابطه عفاف و حجاب در قرآن

حجاب پوشش ظاهری است و عفاف آن حالت نفسانی و درونی است که دامن انسان را از هرگونه زشتی پاک می‌کند؛ اگر حجاب به‌معنای صحیح و کامل آن رعایت بشود عفاف در وجود انسان از استحکام بیشتری برخوردار خواهد بود.

اساساً درک روشنی از معنی عفاف وجود ندارد و خیلی از افراد جامعه فکر می‌کنند عفاف همان حجاب است؛ لذا بر همین اساس موضوع زیست عفیفانه مطرح می‌شود تا نگاه مردم از حجاب و عفاف خارج شود.

در ادبیات دینی لفظ عفاف به تنهایی و پرتعداد‌تر از حجاب به کار رفته است. مسئله عفاف و حجاب دو مقوله‌اند که با یکدیگر مرتبط هستند ولی یکی نیستند. یک تکلیف دینی برای حجاب وجود دارد ولی بار عفاف را نباید حجاب بر دوش بکشد و برای عفیف‌شدن جامعه باید راه دیگری طی شود. رابطه حجاب و عفاف رابطه پوشش ظاهر و باطن است؛ هر چه پوشش ظاهری در شکل آن بیشتر باشد عفت آن هم بیشتر است و هرجا عفت درونی هم بیشتر باشد اهمیت به حجاب ظاهری بیشتر است. از آموزه‌ها و تعالیم اسلامی و دینی چنین استنباط می‌شود که معنا و مبنای حجاب ظاهری همان عفت و پاکی و طهارت درونی است. بنابراین پوشش ظاهری يكی از نشانه‌های عفاف است. عفاف و حجاب رابطه و تأثير متقابل دارند؛ حجاب ميوه عفاف و عفاف ريشه حجاب است. اما بحث عفاف، دايره وسيع‌تری نسبت به حجاب دارد.

اثرات عفاف و پیامدهای نبود آن

رعایت حدود عفاف اگر برای مرد و زن سختی‌هایی داشته باشد اما آثار سازنده آن برای همه کارساز است. عفاف بر آرامش و امنیت جامعه و کاهش آسیب‌های اجتماعی نیز موثر است زیرا ریشه بسیاری از مشکلات و انحرافات از نبود عفاف سرچشمه می‌گیرد.

عفاف برای حفظ اساس خانواده در جامعه امری ضروری است زیرا هرچه حجاب و عفاف در جامعه بیشتر تضعیف شود، به همان میزان نهاد خانواده سست‌تر خواهد شد و جامعه با افزایش گسترده طلاق روبه‌رو می‌شود و خیانت به‌عنوان یک گناه در دامنه زندگی افزایش می‌یابد. همچنین بی‌توجهی به وجود عفاف و بی‌مراقبتی از آن و در شکل غربی و افراطی آن تحقیر و اسارت زن و مرد را به‌دنبال دارد. بنابراین زمانی که بستر زیست عفیفانه فراهم ‌شد، می‌توان از عدالت اجتماعی راجع به بانوان‌ صحبت کرد.

نمایشگرهای عفاف

شاخص‌ها و نمایشگر‌های عفاف یعنی صفات و ویژگی‌هایی که نشان‌دهنده وجود عفاف در فرد است که مهم‌ترین آن‌ها پوشش است. علاوه بر پوشش، غیرت نیز جزء مواردی است که میزان عفت مرد را نشان می‌دهد. یعنی مرد‌ها اگر گرسنه جنسی هم باشند، چون دوست ندارند کسی به ناموس آنها نگاه اشتباه و گناه داشته باشد، خودشان هم به ناموس دیگران نباید طمع داشته باشند؛ لذا امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: «وَ عِفَّتُهُ عَلَى قَدْرِ غَیْرَتِهِ؛ عفت مرد به اندازه غیرت اوست»؛ هر مقدار غیرت مرد قوت پیدا می‌کند و احساس مسئولیت بیشتری در قبال خانواده‌اش پیدا می‌کند، خویشتن‌دار‌تر می‌شود، چراکه سایر زن‌ها را نیز ناموس خود می‌داند و کلا معادله عوض می‌شود و این همان زیست عفیفانه است.

راهکارهای ترویج عفاف

راهکار اشاعه زیست عفیفانه، گفتمان‌سازی و تبیین است که این اقدامات دستوری نیست بلکه باید بسترهای لازم برای ترویج آن فراهم شود. ابتدا باید فرهنگ‌سازی بر مبنای کارهای علمی و پژوهش‌های زیرساختی صورت بگیرد زیرا اقدامات سلبی برای حل مشکلات عفاف و حجاب جامعه پاسخگو نیست و اقدامات فرهنگی باید از خانواده‌ها آغاز شود.

مهم­ترین عامل عفاف، دینداری و پایبندی به اعتقادات مذهبی است؛ لذا تقویت بنیه اعتقادی، اخلاقی و اصول و مبانی تربیت امری مهم در ترویج عفاف محسوب می‌شود و برای رسیدن به آن فرهنگ سازی و اقناع سازی می‌بایست صورت پذیرد.

در زمینه زیست عفیفانه باید کارها به‌صورت جهادی و کاربردی باشد و نگاه جنسیتی در بحث عفاف و حجاب باید حذف شود، چراکه در رعایت عفاف و حجاب، بانوان فقط مدنظر نیستند. اجرای برنامه‌های فرهنگی، اجتماعی مخاطب‌شناسانه همراه با احیای الگوهای زیست عفیفانه و حمایت از تولید و عرضه پوشاک عفیفانه، چادر، محصولات هنری و رسانه‌ای می‌تواند از مهمترین اقدامات این حوزه باشد.[۱]

برای نیل به جامعه عفیف قبل از هر چیز نیاز به تعلیم و تربیت وجود دارد. وظیفه این تعلیم و تربیت در درجه اول بر عهده خانواده‌ها است. خانواده‌ها باید چه در فضای واقعی و چه فضای مجازی بر رفتار فرزندان خود کنترل داشته باشند و همان‌‌طور که نباید اجازه رفت‌ و‌ آمد آنان را به هرجا و با هرکس بدهند همین کنترل‌ را باید در فضای مجازی هم داشته باشند.

فضای مجازی و تولید محتوا در این فضا می‌تواند زمینه مساعدی را برای ترویج عفاف پدید آورد. حیطه آموزش و پرورش و بخش تربیتی که جامعه کلان را تحت پوشش دارد و همچنین صدا و سیما، در این زمینه می‌توانند بسیار تأثیرگذار باشند.

یکی از تقویت‌کننده‌های عفاف که امیرالمؤمنین (ع) هم به آن اشاره می‌کند عزت‌ نفس است؛ ایشان فرمودند: هر چقدر انسان‌ها احساس کرامت و عزت نفس کنند امور جنسی برایشان کم‌اهمیت می‌شود. گاهی دیده می‌شود که فردی کافر است اما خانواده‌اش دارای شأن و شخصیت هستند و فرزند خود را همان‌طور که خودشان هستند پرورش داده‌اند این فرد به خودش اجازه نمی‌دهد که برای مثال، لباسی بپوشد که جلب توجه کند، چون این مسئله را به دور از شأن و شخصیت خود و خانواده‌ می‌داند؛ در واقع این فرد از روی ایمان به خدا این کار را نمی‌کند بلکه عزت نفس است که اجازه نمی‌دهد دست به چنین کاری بزند.

عوامل تخریب ­کننده عفاف

عواملی چون تنها ماندن در مکان محدود و ارتباط صمیمی با نامحرم، محرک‌های چشمی، گفت‌وگو‌های تحریک‌آمیز و دیگر عوامل تحریک جنسی در ارتباط با نامحرمان در انحرافات جنسی سهم بسزایی دارند و سبب تضعیف پایه‌های ایمان و در نهایت تخریب عفت فردی و اجتماعی می‌شوند.

یکی دیگر از تخریب‌کننده‌های عفاف خلوت با نامحرم است؛ این خلوت می‌تواند عفیف‌ترین انسان‌ها را به زمین بزند. در حال حاضر زندگی ما مملو از ابزار‌هایی است که دختر و پسر می‌توانند به‌راحتی با هم خلوت داشته باشند. سفره‌های مشترک و معماری منازل از دیگر عوامل تخریب‌کننده عفاف هستند.

منابع

ایکنا