روح

روح؛ مبدأ حیات و موجودی از سنخ فرشتگان. اعتقاد به موجودی ماورایی به نام روح قدمتی طولانی در میان بشر دارد. در قرآن روح به طور کلی در دو معنا استفاده شده است: روح انسان و موجودی از سنخ فرشتگان. از قرآن تقدم وجود روح بر بدن، تفاوت روح با بدن، تفاوت روح و نفس برداشت می‌شود. از جمله اموری که آنها را موجب آرامش روح و روان دانسته‌‌اند می‌توان به دعا، یاد خدا و تلاوت قرآن اشاره کرد.

تعریف

«روح» در لغت به معنای «مبدأ حیات» است که موجود زنده بوسیله آن بر احساس و حرکت ارادی تواناست. لفظ مذکر و مؤنث آن یکسان است و گاهی به صورت مجازی بر چیزی اطلاق می‌شود که مایه بروز آثار نیکویی است. اعتقاد به روح سابقه‌ای طولانی در میان بشر دارد و علاوه بر ادیان ابراهیمی در فرهنگ‌ها و ادیان دیگری همچون هندو و بودا نیز مشاهده می‌شود.

روح در قرآن

معانی روح در قرآن

روح در قرآن بسيار به كار رفته كه از جهت موارد استعمال و چگونگی كاربرد متفاوتند. معانی گوناگون این کلمه در آیات مختلف، با توجه به آن‌چه علامه طباطبایی در تفسیر المیزان (ذیل آیه ۸۵ سوره اسراء) بیان کرده است، به این شرح است: ۱. در برخی آیات همچون آیه 4 سوره قدر منظور از روح غیر از روح انسانی و غیر از ملائکه است. ۲. با توجه به آیات 97 بقره؛ 193 شعراء؛ و 102 نحل جبرئیل آورندۀ روح و روح حامل قرآن است. ۳. در آیاتی همچون 72 ص، به‌معنای روح انسانی است که در عموم آدمیان دمیده می‌شود. ۳. در آیه 22 مجادله، به‌معنای حقیقتی است که با مؤمنین است و خداوند به‌وسیلۀ او آن‌ها را تأیید می‌کند. ۴. در آیاتی همچون آیه 2 نَحل، حقیقتی است که پیامبران با وی در تماس‌اند. ۵. گاهی نیز به‌معنای حقیقتی است که در حیوانات و نباتات وجود دارد و مایۀ زندگی آن‌هاست. بنابراین روح دارای مراتب مختلف است. در آیه 85 سوره اسراء، خداوند در پاسخ به سئوالی که از چیستی روح از پیامبر (ص) می‌شد، آن را «امر پروردگار» می‌داند یعنی آن را از سنخ عالم امر و ملکوت می‌داند و اظهار می‌دارد که دانش آدمیان دربارۀ آن اندکی از بسیار است، زیرا روح موقعیتی در جهان هستی دارد و آثار و خواصی در این عالم بروز می‌دهد که بسیار بدیع است و آدمیان از آن بی‌خبرند. روی هم رفته می‌توان گفت روح در قرآن دو مورد استعمال حقيقی دارد: ۱. در مورد روح انسان؛ ۲. در مورد موجودی كه از سنخ فرشتگان است. يك آيه نيز داريم كه در آن مشخّص نيست كه منظور روح انسان است يا فرشته که همان آیه 85 سوره اسراء است.

تقدم خلقت روح

آیه‌ای به نام «آیۀ میثاق» وجود دارد که می‌گوید ما در ازل از انسان‌ها تعهّد گرفتیم و به آنها گفتیم: «أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُوا بَلَى؛ آيا پروردگار شما نيستم؟ گفتند: «چرا» (اعراف/ 172)؛ این آیه به ما می‌گوید که روح پیش از بدن وجود داشته است. در روایات نیز در موارد زیادی عباراتی همچون «إِنَ‏ اللَّهَ‏ خَلَقَ‏ الْأَرْوَاحَ‏ قَبْلَ‏ الْأَبْدَانِ‏ بِأَلْفَیْ عَام» آمده است که دلالت بر قدمت روح بر بدن دارند.

تفاوت روح با بدن

شكی نيست كه قرآن، انسان را مركّب از روح و بدن می‌داند. روشن‌ترين آيات در اين زمينه، آيات خلقت نخستين انسان است كه در آن‌ها تعبير «نفخ روح» به كار رفته است: «فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ‌؛ پس وقتى آن را درست كردم و از روح خود در آن دميدم، پيش او به سجده درافتيد» (حجر، 29). از اين آيات استفاده می‌شود كه حقيقت روح، چيزی غير از بدن است و تا آن نباشد، انسان به‌وجود نمی‌آيد. كرامتی كه خدا به انسان داد و موجب سجده فرشتگان در برابر او شد با توجه به عبارت «نَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِی» روح اوست، و تنها بدن شایسته سجده نیست.

روح و بدن در نظر اسلام دو واقعيت مخالف همديگر می‌باشند. بدن بواسطه مرگ خواص حيات را از دست می‌دهد و تدريجا متلاشى می‌شود ولى روح اينگونه نیست بلكه حيات بالاصاله از آن روح است و تا روح به بدن متعلق است بدن نيز از وى كسب حيات می‌كند و هنگامی‌‌كه روح از بدن جدا شد و ارتباط خود را قطع کرد، بدن از كار می‌افتد و روح همچنان به حيات خود ادامه می‌دهد. خداى متعال در كتاب خود می‌فرمايد: « وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْانسَنَ مِن سُلَالَةٍ مِّن طِينٍ، ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فىِ قَرَارٍ مَّكِينٍ، ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَمًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا ءَاخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الخْالِقِين؛ و به يقين، انسان را از عصاره‏اى از گِل آفريديم، سپس او را [به صورت‏] نطفه‏اى در جايگاهى استوار قرار داديم، آن گاه نطفه را به صورت علقه درآورديم. پس آن علقه را [به صورت‏] مضغه گردانيديم، و آن گاه مضغه را استخوانهايى ساختيم، بعد استخوانها را با گوشتى پوشانيديم، آن گاه [جنين را در] آفرينشى ديگر پديد آورديم. آفرين باد بر خدا كه بهترين آفرينندگان است» (مؤمنون/ 14-12). از سياق آيات روشن است كه صدر آيات، آفرينش تدريجى مادى را وصف می‌كند و در ذيل كه به پيدايش روح يا شعور و اراده اشاره می‌كند آفرينش ديگرى را بيان می‌كند كه با نوع آفرينش قبلى مغاير است.

تفاوت روح و نفس

اکثر مفسران، متکلمان و محدثان براساس مبانی نصوص دینی، به تمایز هرچه بیشتر میان نفس و روح اصرار می‌ورزند؛ لیکن در تفکر فلسفی صرفا به کاربرد مصداقی نفس و روح به عنوان حقیقت انسانی عنایت شده است؛ لذا آن دو را مترادف می‌گیرند. اگر چه مفسران و متکلمان در مواجهه با آیات و روایات مربوط به روح، صرفا به بیان مصادیق آن همت گماشته‌اند و این تفسیر نیز به طور پراکنده و با تشتّت آراء انجام شده است، لیکن همچنان می‌توان این تمایز را در فرهنگ قرآنی و روایی مشاهده کرد. یکی از عوامل عدم توجه به این تفاوت، پراکندگی در آرای این گروه، قناعت کردن به بیان اقوال صحابی و تابعین است و به ندرت به تحلیل و استدلال اقدام کرده‌اند.

وسایل آرامش و پریشانی روح

دعا یکی از بهترین ابزارها برای تخلیه روانی ترس‌ها، دلهره‌ها و رسیدن به آرامش روح و جان است و از ائمه اطهار(ع) نیز توصیه‌های زیادی در این خصوص مطرح شده است. امام جعفرصادق(ع) می‌فرمایند: «عَلَیكَ بِالدُّعاءِ فَاِنَّه شِفاءٌ مِن كُلِّ داءٍ»، همیشه خودت را به دعا ملزم کن، دعا شفادهنده هر درد و بیماری است. همچنین در حدیثی از مولی الموحدین امیرالمؤمنین علی(ع) آمده است: «الدُّعاءُ مِفتاحُ الرَّحمَةِ وَ مِصباحُ الظُّلمَة»، دعا کلید رحمت الهی و چراغ ظلمت و تاریکی‌ها است. راه دیگر، بهره‌گیری از خود قرآن است. قرآن کریم خود را شفابخش می‌نامد.مصداق این آیه، کلام حضرت امیر(ع) است که در خطبه ۱۷۶ نهج البلاغه فرموده‌اند: برای دردهایتان از قرآن سلامت بخواهید و با قرآن بر سختی‌ها یاری جویید. یاد خدا و اتکا به او سرچشمه تمام آرامش‌ها و در رأس آنها آرامش روح است. در قرآن کریم روحِ امید با توکل بر خدا و نفی ناامیدی بر انسان دمیده می‌شود. آیه ۸۷ سوره‌ یوسف می‌فرماید: يَا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَ أَخِيهِ وَ لاَ تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لاَ يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ‌؛ اى پسران من ، برويد و از يوسف و برادرش جستجو كنيد و از رحمت خدا نوميد مباشيد ، زيرا جز گروه كافران كسى از رحمت خدا نوميد نمى‏شود» (يوسف‏/ 87). نماز نیز که ذکر خداست تآثیر والایی بر آرامش روح دارد. نماز غذای روح است و همانطور كه بهترين غذا آن است كه جذب بدن شود، بهترين عبادت هم نمازی است كه جذب روح شود يعنی با نشاط و حضور قلب انجام گيرد و آثار آن در رفتار نمازگزار ظاهر شود. در نگاه قرآن کریم دنیا طلبی و کفر ورزیدن و کافر شدن همه آفت است و موجبات عدم سلامت روان؛ قرآن دارنده‌ این صفات را صاحب خسران می‌داند و درسوره هود آیات شریفه ۲۱ و ۲۲ از آنان به عنوان کسانی‌که نفس خود را در زیان افکنده‌اند یاد می‌‌کند. در آیه ۱۰۴ سوره کهف نیز از این افراد به عنوان کسانی‌که عمرشان را در راه حیات دنیایی فانی و تباه کرده‌اند، یاد شده است.

منابع

ایکنا

امامت پدیا

ویکی جو

ویکی پدیا