تربیت اخلاقی

تربیت اخلاقی؛ رشد فضایل اخلاقی. در قران کریم توجهی ویژه به تربیت اخلاقی اخلاقی شده به طوری که به شیوه های گوناگون مانند الگوگیری، ارتباط دادن ارزش ها اخلاقی به تمایلات اساسی، عبرت آموزیاز آن صحبت نموده است. اصول اولیه و مهمی که در این نوع تربیت باید مورد توجه قرار گیرد عبارتند از: اصل اعتدال ، اصل تدریج و تسهیل، اصل خدامحوری و اصل اختیار.

شیوه های تربیت اخلاقی در قرآن کریم

مسأله تربیت اخلاقی در قرآن کریم مورد توجّه و عنایت خاصّی است و اصولاً نگرش قرآن به مقوله اخلاق چنان است که عناصر لازم برای تربیت اخلاقی را در متن خود‌ دارد. از‌دیدگاه قرآن، انحراف انسان از جاده صواب به‌رغم آگاهی از آن، تابع میزان اثرپذیری نفس از اغوای شیطان است. یکی از اصول راهبردی قرآن کریم در تربیت اخلاقی، استفاده از روحیّه الگوپذیری انسان است. آیات بسیاری به تصویرپردازی انسان‌های خوب مانند حضرت یوسف(علیه السلام) و انسان‌های بد مانند قارون پرداخته‌اند تا از این طریق، حیات اخلاقی مثبت و منفی را به ‌صورت محسوس در اختیار مخاطب قرار دهند. یکی دیگر از شیوه‌های تربیتی قرآن، ربط دادن ارزش‌های اخلاقی با تمایلات اساسی انسان است؛ قرآن با بیان این‌که بی‌تردید شکیبایان، پاداش بی‌شمار آخرتی خواهند گرفت و آیات بسیاری با این مضمون که انجام عملی خاصّ، مایه پاداش آخرتی است، یا برعکس سبب کیفر سخت و ورود به جهنّم می‌شود این هدف را تعقیب می‌کند. از دیگر شیوه ها در قرآن کریم، روش عبرت آموزی است. تأمّل در آثار به جای مانده از گذشتگان که از سفارش‌های قرآن است، انسان را متقاعد می‌کند که برای کناره گرفتن از هر خطایی، لازم نیست آن را تجربه کند و کیفرببیند. قرآن، انسان را به سیر و سفر در آثار گذشتگان و تجربه آموزی از پیشینیان نیز دعوت می‌کند.

اصول تربیت اخلاقی در اسلام

اصول تربیت یعنی بایدها و نبایدهای امر تربیت و به تعبیری قواعد کلی که در فرایند تربیت تأثیر گذار است که اصل اعتدال نمونه بارز این موضوع است و همچنین اصل تدرج و تسهیل از جمله مباحث دیگری است که در فرایند تربیت موثر هستند. امام‌ خمینی به عنوان یکی از اساتید متخلق به اخلاق اسلامی، برای تربیت صحیح، اصول و مبانی‌ای قائل است که این اصول و مبانی به ‌منزله ابزاری هستند که با استفاده از آنها می‌توان وظایف تربیتی را به‌صورت کامل تحقق‌ بخشید این اصول عبارت‌اند از:

۱- خدامحوری: به اعتقاد امام‌ خمینی (ره) شناخت خدا و قرب به او پایه نظام تعریف و تربیت دینی است، براین‌اساس تربیت باید دارای جهت الهی باشد. بنابراین تنها تربیت دینی که بر اساس معنویات و فضایل روحی بنا شده و نگاه عمیق و گسترده‌ای به زندگی انسان دارد، می‌تواند سازنده و نجات‌بخش انسان باشد؛ اما تربیت غیردینی و مادی نمی‌تواند تربیت درست و جامعی برای انسان باشد.

۲- اختیار و تربیت‌پذیری انسان: امام‌ خمینی (ره)، انسان را موجودی قابل اصلاح و تربیت می‌داند و معتقد است انسان قابلیت تربیت را دارد درصورتی‌که تحت نظارت و آموزش افراد آگاه و مهذب قرار گیرد، بی‌تردید راه اصلاح و صواب را پیش خواهد گرفت و اگر به تربیت و پرورش روحی انسان توجه نشود راه ناصواب و فساد را پیش خواهد گرفت.

۳- اعتدال: یکی از اصول تربیتی امام خمینی (ره)، اجتناب از افراط‌وتفریط و اعتدال در امور است، وی تاکید کرده، لازم است در تربیت نفس، با آن مدارا کرد و بیشتر از طاقت آن بر او تحمیل نکرد، به ‌ویژه برای جوانان این امر مهم است و سخت‌گیری گاهی سبب می‌شود نفس، عنان‌گسیخته شود و دیگر راه نجات و رستگاری را رها کند.

۴- عقلانی و فطری: امام خمینی (ره) معتقد است تربیت در اسلام بر پایه فطرت و عقلانیت استوار است؛ ازاین‌رو تربیت شکوفا کردن فطرت آدمی است.

عوامل موثر درتربیت اخلاقی

در این میان عواملی وجود دارد که در کنار اصول تربیت باعث رشد تربیت اخلاقی فردی و اجتماعی می شوند. یکی از عواملی که باعث می‌شود انسان در جامعه مواظبت از انحراف انجام دهد، لقمه حلال است که تأثیری بسزا در تربیت و رشد اخلاقی فرد دارد. و نیز از عوامل موثر در تربیت اخلاقی، اعتقاد به امامت و باور به ظهور امام مهدی(عج) است که می‌تواند برای خانواده ها در جهت تربیت اخلاقی و خودسازی انگیزه لازم را ایجاد کند، همچنین عدم پیروی از الگوهای غربی و نیز محبت، عشق و ایثار ، از عواملی است که تربیت اخلاقی بر مبنای آنها ترسیم می‌شود.

روش های تربیت اخلاقی

روش‌هایی مانند روش تلقین به نفس، تحمیل به نفس، اعطاء بینش، دعوت به ایمان، تحریک ایمان، آراستگی ظاهر و تزئین کلام از جمله روش‌های اعتقادی است که می‌توان از آن‌ها نام برد و همچنین روش های حس فضیلت جویی، پرورش تفکر و تعبد اخلاقی، تسلط بر نفس اماره و رسیدن به نفس مطمئنه از دیگر شیوه‌های تربیت اخلاقی است و نیز ایجاد محبت به امام زمان(عج) به همراه شناخت شخصیت ایشان، توجه به آن‌ حضرت از راه خواندن ادعیه مربوطه و حضور در اماکن منسوب به ائمه اطهار علیهم السلام و تالیف و تشویق به خواندن کتاب های تربیت اخلاقینقش موثری در تربیت اخلاقی فرد دارد. از دیگر روش ها، تعمیق بینش دانش آموزان، تقویت هویت دینی و ملی، استفاده از ظرفیت های موجود در حوزه های علمیه و مدارس، الگودهی به نوجوانان و جوانان، ترویج مکارم اخلاق در خانواده ها، توسل و تمسک به آموزه‌های قرآنی و آنچه توسط اهل‌بیت(ع) به دست ما رسیده است. یکی دیگر از شیوه‌ها ایجاد محیط تربیت مساعد، پدید آوردن الگوهای شایسته در آن محیط و کنار زدن الگوهای ناشایست است.

منابع

ویکی فقه

ایکنا