تربیت

تربیت: پرورش دادن. تربیت در لغت به‌معنای «پروردن»، «پروراندن» و «ادب و اخلاق را به کسی آموختن» است. هدف از تربیت، به فعلیت درآوردن و پروردن استعدادهای درونی‌ بالقوّه در یک شیء موجود است و لذا تربیت فقط در مورد جاندارها یعنی گیاه و حیوان و انسان صادق است. اهمیت تربیت، در نقش مهم و اصیلی که در ساختن جوامع دارد، نمایان است چراکه تربیت، شیوه زندگی انسان‌ها را تعیین می‌کند بنابراین می‌توان گفت تعلیم و تربیت اساس موفقیت هر ملتی است و اصولاً بدون تربیت صحیح هیچ کوششی در جامعه به‌ثمر نخواهد رسید. از امتیازات برجستۀ قرآن کریم تربیتی بودن آن است و بسیاری از آیات آن به طور مستقیم و غیرمستقیم در مقام تربیت انسان است.

معنای لغوی و اصطلاحی تربیت

تربیت از ریشه «ربو» به معناى فزونى و نموّ است. برخى گفته‌اند: اصل آن از مضاعف (رب - ربب) بوده است. بدین جهت راغب در معناى رب مى‌نویسد: رب، در اصل به معناى تربیت و آن ایجاد شىء به صورت تدریجى تا حدّ رسیدن به کمال است. بر این اساس، تربیت، پرورش دادن و استعدادهاى درونى، بالقوّه را به‌فعلیّت‌رساندن وکاربرد آن در اشیایى همانند فرزند و زراعت است که قابلیّت رشد و نموّ داشته باشد. تربیت به معنای پرورش و شکوفایی آمده است و حکایت از این دارد که انسان دارای طرح‌ها و الگوهای تکوینی و بالقوه‌ای است که در قالب استعدادهای نهفته او شکل گرفته است و در صورت ایجاد محیط مناسب و شرایط تعاملی بین طبیعت و فرهنگ خویش، آن را به فعلیت می‌رساند.

ماهیت تربیت

خدا در درون و فطرت انسان، اسمائی از خودش اعطا کرده که ظهور این اسماء موجب تربیت معنوی می‌ شود. انسان استعداد و رشد دارد و هدف از تربیت هم به ظهور رساندن این استعدادهاست یا به تعبیری تربیت، سازوکاری است که انسان را به نهایت و کمال خودش می‌رساند و می‌تواند مراد خالق از خلق خود را محقق کند. اگر این هدف ایجاد شود و انسان به صلاح واقعی خود برسد، تربیت معنوی حاصل شده است. بنابراین تکامل و تعالی انسان وابسته به تربیت و خودسازی در تمامی ابعاد وجود اوست. تربیت سخت‌ترین کار آفرینش است. به همین جهت خدا برترین انسان‌ها را برای این مسئولیت برگزید: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ».

اصول تربیتی فرزندان

در تربیت فرزندان، آنچه مهم است تفاوت اصول تربیتی به اقتضای سن است چراکه تربیت فرزند در سنین مختلف با هم تفاوت دارد. والدین باید همیشه بر زندگی فرزندان توجه داشته باشند و مدیریت بر فرزندان باید نامحسوس اما مستمر باشد، توجه دادن فرزندان به رعایت قانون و دادن مشوق‌ها از دیگر اصول فرزندپروری است کمااینکه در تربیت فرزندان، والدین باید هماهنگ باشند تا دوگانگی تربیتی و هویتی ایجاد نشود. تنبیه فرزندان باید در جهت آگاه‌سازی فرزندان باشد و فرزند باید بداند اگر تنبیه شده، دلیل داشته است، کمااینکه تنبیه کردن باید در حدی باشد که فرزند، کینه به دل نگیرد.

اهداف تعلیم و تربیت در اندیشه امام موسی صدر

یکی از اهداف تعلیم و تربیت در اندیشه امام موسی صدر، رشد تعقل آدمی است. ایشان یکی از نکات حایز اهمیت در رشد انسان‌ها توجه به احساسات می‌داند. احساسات را می‌توان به دو نوع احساسات خام و احساسات تعالی‌یافته تفسیر کرد. شخصیتی که درگیر مبارزه می‌شود و جمعی از مبارزین در کنار او قرار می‌گیرند و او تعلیم و تربیت آنها را بر عهده می‌گیرد، باید به کنترل احساسات آن‌ها توجه داشته باشد و احساسات خام آن‌ها را به احساسات متعالی تبدیل کند. هدف اساسی دیگر در نظام تعلیم و تربیت امام موسی صدر، مسئله تحول درونی است. این تحول درونی به این معنا است که آدمی را از آنچه هست، به آنچه باید بشود، برساند. هدف دیگری که بسیاری از این اهداف را در بر می‌گیرد، این است که مسئله کمال افراد برای او یک هدف اساسی و مبنایی بوده است و در آثار ایشان هم این نکته مشاهده می‌شود که کمال انسان به عنوان یک هدف اساسی مطرح می‌شود.

روش‌های تربیتی

برخی از روش‌های موثر در تربیت عبارتند از: پرسشگری: یعنی ایجاد پرسش در مسیر رسیدن به تربیت معقول. دانش‌آموزی و آگاهی‌بخشی: عقل انسان یک دستگاه است که نیاز به سوخت دارد. عقل منبع نیست، دستگاه تحلیل است و نیاز به اطلاعات دارد. استدلال‌آوری و برهان: از روش‌های کارآمدی که پیامبران به کار می‌برند، استدلال و برهان است: «قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ». از مهمترین راه‌های تربیت استدلالی، جدال احسن است. الگوپذیری: یکی از مؤثرترین شیوه‌های تربیتی در طول تاریخ، به‌ویژه در دنیای مدرن، که هم در سیستم تربیتی غیر اسلامی و هم در نظام تربیتی اسلامی از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخورداراست، الگوپذیری است. همه افراد در هر سنی، تمایل به اسوه‌گیری و همانندسازی دارند؛ لیکن این نقش‌پذیری در دوران کودکی و نوجوانی، به مراتب، قوی‌تر و کشش آن بیشتر است. والدین، دوستان و همسالان، محیط، آموزگاران، عالمان دینی، زمامداران و...، نقش اساسی در الگودهی خوب یا بد برای تکوین شخصیت انسان دارند؛ اما از منظر آموزه‌های دینی و قرآن، پیامبران الهی، به‌ویژه پیامبر مکرم اسلام و معصومین(ع)، الگوی کامل، جامع و جاوید معرفی‌شده‌اند که الگوگیری از ایشان، سعادت و کمال انسان را تعیین و تأمین می‌کند. تحصیلات معنوی والدین: اگر پدر و مادری خودشان در زمینه معنویت، امنیت و آرامش روحی تهی باشند امکان ندارد بتوانند این موارد را به فرزندشان انتقال دهند و این خیلی مهم است که پدران و مادران قبل از هر چیز مراقبت از خودشان را جدی بگیرند. «يا ایها الَّذينَ آمَنُوا عَلَيْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لا يَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ... ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، مراقب خودتان باشید، اگر شما خود هدایت یافتید (ضلالت) کسی که گمراه شده به شما زیانی نمی‌رساند» پس اول می‌فرماید به خودتان بپردازید زیراکه هرچقدر انسان بیشتر مراقب خود باشد به همان اندازه می‌تواند این مراقبت را به اطرافیانش انتقال دهد.»

راهکارهای عملی برای تربیت صحیح فرزند

برای تربیت صحیح فرزند راهکارهایی وجود دارد که در اینجا به چند نمونه از آن‌ها اشاره می‌شود: اولین راهکار ارائه الگو است؛ باید فرزندان را با بنده‌های صالح خدا مرتبط کرد. فرزندان تا انسان‌های خوب را نبینند خوب نمی‌شوند، اما نباید چهره‌سازی کرد. دومین راهکار، مسئله وقت‌گذاری برای تربیت است. امروزه خدمات غلط به فرزندان‌ ارائه می‌شود. حق فرزند این است که تربیت شود و برای این کار باید نقشه و برنامه داشت. یکی از راهکارهایی که در شخصیت‌پردازی مهم است کسب مهارت تربیتی است؛ به‌طور نمونه باید دانست برای اینکه فرزند پسر، در آینده شوهر خوبی برای همسرش باشد، از امروز چه کارهایی را باید انجام دهد. در روایت است که یکی از ویژگی‌های مرد موفق که اگر هم ندارد باید کسب کند این است که گشاده‌دست باشد، پس مادر از کودکی باید شم اقتصادی را به فرزندش یاد بدهد و خرج کردن صحیح را به او نشان بدهد.

نقش تربیت در اجتماع

تربیت نقشی مهم و اصیلی در ساختن جوامع دارد. تربیت، شیوه زندگی انسان‌ها را تعیین می‌کند. تربیت صرفاً در خانه و مدرسه اتفاق نمی‌افتد، بلکه تمام مناسبات جامعه و حتی جهان‌بینی حاکمان در شکل‌گیری تربیتی جامعه موثر هستند. اساساً تعاملات فردی و اجتماعی انسان‌ها در جامعه حاصل تربیت است و اگر قرار است رفتارهای اجتماعی انسان‌ها تغییر پیدا کند، باید از طریق تربیت باشد. بنابراین می‌توان گفت تعلیم و تربیت پایه و اساس موفقیت هر ملتی است و اصولاً بدون تعلیم و تربیت صحیح هیچ کوششی در جامعه به‌ثمر نخواهد رسید.

وظایف حکومت در تعلیم و تربیت

الف. حکومت می‌بایست با فراهم آوردن فضای آموزشی مناسب، همگان را برای تعلیم و تربیت تشویق نماید. ب. از سوی دیگر، تهیه متون آموزشی متناسب با نیازهای زمان که بتواند با روش‌های نوین، جوانان و نوجوانان را علاوه بر آشنایی با آخرین دستاوردهای علمی جهان، روحیات اخلاقی و مذهبی را در آنان پرورش دهد، از وظایف حکومت هاست. ج. نهاد سیاسی باید به روش‌های سریع انتقال علوم و معارف عنایت کافی داشته باشد. امروزه استفاده از رایانه‌ها و آموزش‌های سمعی و بصری در این زمینه تاثیر فراوانی در یادگیری دارد. د. برنامه‌ریزی آموزشی در هر کشوری باید متناسب با فرهنگ و میراث اجتماعی آن مرز و بوم انجام گیرد. بر این اساس، در کشوری که دین در تمام ابعاد جامعه تاثیرگذار است، نباید علوم و دانش‌هایی که با جهت‌گیری‌های سکولار نوشته و تدوین شده آموزش داده شود؛ چرا که این شیوه آموزشی با فرهنگ رایج مردم در تضاد و ناسازگاری است. ه. حکومت می‌بایست، معلمان و مربیان جامعه را از نظر وضعیت معیشتی در سطح مناسبی قرار دهد تا آنان با فراغت خاطر وظیفه مهم تعلیم و تربیت را با کیفیت مناسب انجام دهند.

مراحل تربیت در روایات

مراحل تربیت در روایات اسلامی به سه مرحله هفت ساله تقسیم بندی می‌شود. بر اساس این روایات هفت سال اول را به تأمین نیازهای عاطفی کودک باید اختصاص داد. هفت سال دوم مرحله یادگیری است و هفت سال سوم نیز مرحله وزارت و مشاوره است. هرچقدر سن کودک پایین‌تر باشد اهمیت تربیتش بیشتر و بالاتر است مثلاً کودک شیرخوار در همان چند هفته اول زندگی‌اش دنیا را به دو دنیای خوب و بد تقسیم می‌کند. اگر نوزاد چند هفته‌ایی سر به اطراف چرخاند و بو و محبت مادر را دریافت نکرد درک می‌کند که دنیای اطرافش ناامن و ترسناک است ودنیا او را تنها می‌گذارد اما اگر این نوزاد هرموقع طلب کرد مادر را در آغوش داشت احساس می‌کند که دنیا چه دنیای امن و پرآرامشی است.

تعلیم و تربیت در قرآن

یکی از امتیازات و ویژگی‌های قرآن مجید این است که خود یک کتاب تربیتی است و همه آیات آن به طور مستقیم و غیرمستقیم در مقام تربیت انسان در رده‌های مختلف سنی، از خردسال تا کهن سال است. قرآن گاه این وظیفۀ خطیر را به صورت مستقیم و گاه به صورت غیر مستقیم بیان کرده است. یکی از بخش‌های مهم تربیت، تربیت فرزندان است که قرآن در سوره‌های متعدد و در ضمن بیان سرگذشت انبیا و فرزندان آنان (حضرت نوح، ابراهیم، یعقوب، یوسف و…) به مسائل تربیت فرزند (اهمیت، محورها، شیوه‌ها و…) آگاهی داده است. برخی از آموزه‌های تربیتی قرآن در سوره لقمان را در آیات زیر می‌توان مشاهده نمود: 1. “وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ يَعِظُهُ يا بُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظيم‏”؛ (به خاطر بياور) هنگامى را كه لقمان به فرزندش- در حالى كه او را موعظه مى‏كرد- گفت: «پسرم! چيزى را همتاى خدا قرار مده كه شرك، ظلم بزرگى است. 2. “يا بُنَيَّ إِنَّها إِنْ تَكُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَكُنْ في‏ صَخْرَةٍ أَوْ فِي السَّماواتِ أَوْ فِي الْأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطيفٌ خَبيرٌ”؛ ” پسرم! اگر به اندازه سنگينى دانه خردلى (كار نيك يا بد) باشد، و در دل سنگى يا در (گوشه‏اى از) آسمانها و زمين قرار گيرد، خداوند آن را (در قيامت براى حساب) مى‏آورد خداوند دقيق و آگاه است! 3.”يا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ اصْبِرْ عَلى‏ ما أَصابَكَ إِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ”؛ پسرم! نماز را برپا دار، و امر به معروف و نهى از منكر كن، و در برابر مصايبى كه به تو مى‏رسد شكيبا باش كه اين از كارهاى مهمّ است! 4. “وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَ لا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ”؛ (پسرم!) با بى‏اعتنايى از مردم روى مگردان، و مغرورانه بر زمين راه مرو كه خداوند هيچ متكبّر مغرورى را دوست ندارد. 5. “وَ اقْصِدْ في‏ مَشْيِكَ وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ إِنَّ أَنْكَرَ الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَميرِ”؛ (پسرم!) در راه ‏رفتن، اعتدال را رعايت كن از صداى خود بكاه (و هرگز فرياد مزن) كه زشت‏ترين صداها صداى خران است.

منابع

فرهنگنامه قرآن

دانشنامه حوزه

اسلام پدیا