بار و بنه/توشه (مترادف)

مترادفات قرآنی بار و بنه/توشه

مترادف های این واژه در قرآن عبارت است از «عرَض»، «متاع»، «اثاث»، «رَحل»، «وعاء»، «جهَاز»، «زاد»، «اسلحة»، «عُدة»، «نعمَة»، «ریشاً»، «بضاعة»، «ماعون»، «حِذر»، «معایش».

مترادفات «بار و بنه/توشه» در قرآن

واژه	مشاهده ریشه شناسی واژه	مشاهده مشتقات واژه	نمونه آیات
عرَض	ریشه عرض	مشتقات عرض	يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓا۟ إِذَا ضَرَبْتُمْ فِى سَبِيلِ ٱللَّهِ فَتَبَيَّنُوا۟ وَلَا تَقُولُوا۟ لِمَنْ أَلْقَىٰٓ إِلَيْكُمُ ٱلسَّلَٰمَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ ٱلْحَيَوٰةِ ٱلدُّنْيَا فَعِندَ ٱللَّهِ مَغَانِمُ كَثِيرَةٌ كَذَٰلِكَ كُنتُم مِّن قَبْلُ فَمَنَّ ٱللَّهُ عَلَيْكُمْ فَتَبَيَّنُوٓا۟ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا
متاع	ریشه متع	مشتقات متع	قَالَ ٱهْبِطُوا۟ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِى ٱلْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَٰعٌ إِلَىٰ حِينٍ
اثاث	ریشه اثث	مشتقات اثث	وَكَمْ أَهْلَكْنَا قَبْلَهُم مِّن قَرْنٍ هُمْ أَحْسَنُ أَثَٰثًا وَرِءْيًا
رَحل	ریشه رحل	مشتقات رحل	فَلَمَّا جَهَّزَهُم بِجَهَازِهِمْ جَعَلَ ٱلسِّقَايَةَ فِى رَحْلِ أَخِيهِ ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا ٱلْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَٰرِقُونَ
وعاء	ریشه وعی	مشتقات وعی	فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعَآءِ أَخِيهِ ثُمَّ ٱسْتَخْرَجَهَا مِن وِعَآءِ أَخِيهِ كَذَٰلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ مَا كَانَ لِيَأْخُذَ أَخَاهُ فِى دِينِ ٱلْمَلِكِ إِلَّآ أَن يَشَآءَ ٱللَّهُ نَرْفَعُ دَرَجَٰتٍ مَّن نَّشَآءُ وَفَوْقَ كُلِّ ذِى عِلْمٍ عَلِيمٌ
جهَاز	ریشه جهز	مشتقات جهز	وَلَمَّا جَهَّزَهُم بِجَهَازِهِمْ قَالَ ٱئْتُونِى بِأَخٍ لَّكُم مِّنْ أَبِيكُمْ أَلَا تَرَوْنَ أَنِّىٓ أُوفِى ٱلْكَيْلَ وَأَنَا۠ خَيْرُ ٱلْمُنزِلِينَ
زاد	ریشه زود	مشتقات زود	ٱلْحَجُّ أَشْهُرٌ مَّعْلُومَٰتٌ فَمَن فَرَضَ فِيهِنَّ ٱلْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِى ٱلْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُوا۟ مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ ٱللَّهُ وَتَزَوَّدُوا۟ فَإِنَّ خَيْرَ ٱلزَّادِ ٱلتَّقْوَىٰ وَٱتَّقُونِ يَٰٓأُو۟لِى ٱلْأَلْبَٰبِ
اسلحة	ریشه سلح	مشتقات سلح	وَإِذَا كُنتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ ٱلصَّلَوٰةَ فَلْتَقُمْ طَآئِفَةٌ مِّنْهُم مَّعَكَ وَلْيَأْخُذُوٓا۟ أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُوا۟ فَلْيَكُونُوا۟ مِن وَرَآئِكُمْ وَلْتَأْتِ طَآئِفَةٌ أُخْرَىٰ لَمْ يُصَلُّوا۟ فَلْيُصَلُّوا۟ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا۟ حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُم مَّيْلَةً وَٰحِدَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِن كَانَ بِكُمْ أَذًى مِّن مَّطَرٍ أَوْ كُنتُم مَّرْضَىٰٓ أَن تَضَعُوٓا۟ أَسْلِحَتَكُمْ وَخُذُوا۟ حِذْرَكُمْ إِنَّ ٱللَّهَ أَعَدَّ لِلْكَٰفِرِينَ عَذَابًا مُّهِينًا
عُدة	ریشه عدد	مشتقات عدد	وَلَوْ أَرَادُوا۟ ٱلْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا۟ لَهُۥ عُدَّةً وَلَٰكِن كَرِهَ ٱللَّهُ ٱنۢبِعَاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَقِيلَ ٱقْعُدُوا۟ مَعَ ٱلْقَٰعِدِينَ
نعمَة	ریشه نعم	مشتقات نعم	وَنَعْمَةٍ كَانُوا۟ فِيهَا فَٰكِهِينَ
ریشاً	ریشه ریش	مشتقات ریش	يَٰبَنِىٓ ءَادَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَٰرِى سَوْءَٰتِكُمْ وَرِيشًا وَلِبَاسُ ٱلتَّقْوَىٰ ذَٰلِكَ خَيْرٌ ذَٰلِكَ مِنْ ءَايَٰتِ ٱللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ
بضاعة	ریشه بضع	مشتقات بضع	وَجَآءَتْ سَيَّارَةٌ فَأَرْسَلُوا۟ وَارِدَهُمْ فَأَدْلَىٰ دَلْوَهُۥ قَالَ يَٰبُشْرَىٰ هَٰذَا غُلَٰمٌ وَأَسَرُّوهُ بِضَٰعَةً وَٱللَّهُ عَلِيمٌۢ بِمَا يَعْمَلُونَ
ماعون	ریشه معن	مشتقات معن	وَيَمْنَعُونَ ٱلْمَاعُونَ
حِذر	ریشه حذر	مشتقات حذر	وَإِذَا كُنتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ ٱلصَّلَوٰةَ فَلْتَقُمْ طَآئِفَةٌ مِّنْهُم مَّعَكَ وَلْيَأْخُذُوٓا۟ أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُوا۟ فَلْيَكُونُوا۟ مِن وَرَآئِكُمْ وَلْتَأْتِ طَآئِفَةٌ أُخْرَىٰ لَمْ يُصَلُّوا۟ فَلْيُصَلُّوا۟ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا۟ حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُم مَّيْلَةً وَٰحِدَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِن كَانَ بِكُمْ أَذًى مِّن مَّطَرٍ أَوْ كُنتُم مَّرْضَىٰٓ أَن تَضَعُوٓا۟ أَسْلِحَتَكُمْ وَخُذُوا۟ حِذْرَكُمْ إِنَّ ٱللَّهَ أَعَدَّ لِلْكَٰفِرِينَ عَذَابًا مُّهِينًا
معایش	ریشه عیش	مشتقات عیش	وَلَقَدْ مَكَّنَّٰكُمْ فِى ٱلْأَرْضِ وَجَعَلْنَا لَكُمْ فِيهَا مَعَٰيِشَ قَلِيلًا مَّا تَشْكُرُونَ

معانی مترادفات قرآنی بار و بنه/توشه

«عرَض»

العرض‏: پهنا، نقطه مقابل طول يا دراز است- اصلش اين است كه- عرض‏- در باره اجسام گفته مى‏شود و سپس در غير جسم نيز بكار مى‏رود چنانكه گفت:

(فذو دعاء عريض‏- 51/ فصلت) واژه- عرض‏- مخصوص كنار و جانب چيزى است، در عبارات: عرض‏ الشي‏ء:

عرض و پهنايش ظاهر شد.

عرضت‏ العود على الإناء: چوب را بر كنار ظرف به پهنا قرار دادم‏ اعترض‏ الشي‏ء في حلقه: در گلويش گير كرد.

اعترض‏ الفرس في مشيه: آن اسب در رفتنش چموشى و توسنى كرد فيه‏ عرضية: توسنى كردن و با سختى رفتن.

عرضت‏ الشي‏ء على البيع و على فلان و لفلان: آن چيز را براى فروش بر او عرضه كردم، مثل آيات:

(ثم‏ عرضهم‏ على الملائكة- 31/ بقره) (و عرضوا على ربك صفا- 48/ كهف)(إنا عرضنا الأمانة- 72/ احزاب) (و عرضنا جهنم يومئذ للكافرين‏ عرضا- 100/ كهف)(و يوم‏ يعرض‏ الذين كفروا على النار- 20/ احقاف)

عرضت‏ الجند: سپاه را سان ديدم.

العارض‏: كسى كه چهره خود آشكار كند و گاهى اين واژه مخصوص پيدا شدن ابر در آسمان است مثل آيه: (هذا عارض‏ ممطرنا- 24/ احقاف)و به چيزى و حالتى كه از بيمارى به انسان عارض مى‏شود، مى‏گويند:

به‏ عارض‏ من سقم: آثارى و نشانه‏هايى از بيمارى در او نمايان، و آشكار است و گاهى به چهره و گونه، عارض‏- گويند مثل- أخذ من‏ عارضيه‏ دو طرف رخسارش را فرا گرفت و گاهى در مورد دندان‏ها بكار مى‏رود مثل:

العوارض‏ للثنايا: دندانهايى كه در خنديدن نمايان مى‏شود.

فلان شديد العارضة: كنايه از خوش زبانى و شيرين سخنى است.

بعير عروض‏: شترى كه از گرسنگى و بى علفى با دو طرف دهانش خار مى‏خورد.

عرضة: آهنگ و قدرت آنچه را كه براى برخورد با چيزى آماده و ظاهر مى‏شود، در آيه گفت:

(و لا تجعلوا الله عرضة لأيمانكم‏- 224/ بقره)

بعير عرضة للسفر: شترى كه آماده براى مسافرت است.

أعرض‏: جانب خويش ظاهر كرد، و اگر گفته شود:

أعرض‏ لي كذا: چهره خويش آشكار كرد و دسترسى به او ممكن شد أعرض‏ عني: به روشنى روى از من برگرداند، در آيات:(ثم أعرض عنها- 22/ سجده) (فأعرض‏ عنهم و عظهم‏- 63/ نساء) (و أعرض‏ عن الجاهلين‏- 199/ اعراف) (و من أعرض عن ذكري‏- 124/ طه) (و هم عن آياتها معرضون‏- 32/ انبياء) و چه بسا كه حرف (عن) حذف شود مثل آيات:

(إذا فريق منهم معرضون‏)(ثم يتولى فريق منهم و هم معرضون‏)و (فأعرضوا فأرسلنا عليهم‏)(و جنة عرضها السماوات و الأرض‏- 133/ آل عمران) گفته شده همان عرض و پهنايى است كه نقطه مقابل طول و دراز است چنين تصورى از وجوه مختلفى است:

1- يا اينكه مى‏خواهد بگويد عرض بهشت در جهان و نشأة آخرت مثل فراخنا و پهناى آسمانهاى دنيا و نشأة اول است چنانكه گفت:

(يوم تبدل الأرض غير الأرض و السماوات‏- 48/ ابراهيم).

2- و يا اينكه آسمانها و زمين در آخرت بزرگتر از چيزى كه اكنون هست مى‏باشد و حصولش ناممكن نيست، روايت شده است كه شخصى يهودى از عمر (رض) در باره اين آيه پرسيد و گفت: فأين النار؟ پس آتش و عذاب كجاست، عمر پاسخ داد: وقتى كه شب فرا مى‏رسد روز كجاست.

3- گفته شده واژه- عرضها- در آيه: (32/ آل عمران) وسعت و بزرگى بهشت است نه از جهت مساحت بلكه از جهت گسترش مسرت و شادمانى در آن، چنانكه در ضد آن معنى مى‏گويند:

الدنيا على فلان حلقة خاتم و كفه حابل (دنيا بر او از نظر اندوه و سختى و تنگى حال همچون حلقه انگشترى است و همچون كفه دام كه محدود است.) و مثل عبارت- سعة هذه الدار كسعة الأرض:

فضاى وسيع اين خانه مثل زمين بزرگ است.

گفته شده- عرض‏- در اينجا از عبارت عرض البيع- گرفته شده چنانكه مى‏گويند: بيع كذا بعرض: در وقتى كه چيزى به متاعى فروخته مى‏گويى:

عرض هذا الثوب كذا و كذا: عرض اين جامه چنين و چنان است يعنى عوض آن.

عرض‏: هر چيزى است كه ثباتى نداشته باشد و متكلمين آن را به طور استعاره در باره چيزى كه جز با جوهر يا اصل هر چيز ثباتى ندارد بكار برده‏اند مثل: رنگ و طعم.

الدنيا عرض‏ حاضر: هشدارى است بر اينكه دنيا پايدار نيست و ثباتى ندارد، خداى تعالى گويد:

(تريدون عرض الدنيا و الله يريد الآخرة- 67/ انفال)(يأخذون عرض هذا الأدنى‏- 169/ اعراف) (و إن يأتهم عرض مثله‏- 169/ اعراف) و آيه: (لو كان‏ عرضا قريبا- 42/ توبه) يعنى: مطلبى سهل و آسان و باطنى. گفت: (و لا جناح عليكم فيما عرضتم‏ به من خطبة النساء- 235/ بقره) (اگر در امر همسر گزينى و خطبه نكاح يعنى عقد همسرى به كنايه چيزى بگوئيد گناهى بر شما نيست) مثل اينكه به همسرش بگويد: أنت جميلة و مرغوب فيك: تو زيبا هستى و مورد آرزوئى، و از اين قبيل سخنان

«متاع»

متوع‏ كه مصدر است بمعنى بالا رفتن، و ارتفاع است، ميگويد- متع‏ النهار و متع‏ النبات- روز بالا آمد، گياه رشد كرد. يعنى از خاك سر بر آورد.

- متاع‏- بهره‏مندى دراز مدت. متعه‏ الله بكذا و أمتعه‏ و تمتع‏- خدا او را بهره‏مند ساخت سودش رساندى و بهره برد. در آيه گفت:

و متعناهم إلى حين‏ يونس/ 98 و نمتعهم قليلا- لقمان/ 24.

و فأمتعه قليلا- البقره/ 126.

و سنمتعهم ثم يمسهم منا عذاب أليم‏- هود/ 48.

هر جا كه در قرآن- تمتع در دنيا ذكر شده بر روش تهديد و انذار است براى اينست كه در- تمتع- گستردگى معنى هست- استمتع‏- طلب تمتع است در آيه گفت:

ربنا استمتع بعضنا ببعض‏- الانعام/ 128.

و فاستمتعوا بخلاقهم‏- التوبة/ 69 و فاستمتعتم بخلاقكم كما استمتع الذين من قبلكم بخلاقهم‏- التوبه/ 69 و آيه‏ و لكم في الأرض مستقر و متاع‏ إلى حين‏- البقره/ 36.

تنبيه و هشدارى است به اين كه براى هر انسانى در دنيا مدت معينى از تمتع و بهره‏مندى هست نه دائمى و پيوسته و:

قل متاع الدنيا قليل‏- النساء/ 77.

آگاهى و تنبيهى است بر اينكه دنيا در برابر آخرت ناپايدار و موقتى است، از اين رو گفت:

فما متاع الحياة الدنيا في الآخرة إلا قليل‏- التوبه/ 38.

يعنى دنيا در جنب آخرت بسيار كم و ناچيز است و:

و ما الحياة الدنيا في الآخرة إلا متاع‏- آل عمران/ 185 اثاث و لوازم زندگى و منزل را هم- متاع- گويند، گفت:

ابتغاء حلية أو متاع زبد مثله‏- الرعد/ 17 هر چيزى بيك نحو سودى در بر دارد متاع و متعه ناميده شده از اين روى گفت:

و لما فتحوا متاعهم‏- يوسف/ 65.

در باره طعام و غلات برادران يوسف است كه در اين جا متاع ناميده شده و يا ظرفهاشان كه هر دو متاع و لازم و ملزوم يكديگر است زيرا طعام در ظرف قرار دارد. و آيه:

و للمطلقات متاع بالمعروف‏- البقره/ 241.

پس متاع و متعة چيزى است كه به زنان طلاق گرفته داده ميشود تا در مدت عده از آنها استفاده كند آنهم با نيكوئى و معروف نه با اكراه و جدال- امتعتها و متعتها- هر دو در يك معنى است، و در قرآن شكل دوم بكار رفته مثل آيه:

فمتعوهن‏ و سرحوهن‏ الاحزاب/ 49.

و نيز فرمود:

و متعوهن على الموسع قدره و على المقتر قدره‏- بقره/ 236.

(در اين آيه شخصيت انسانى مردان و زنان را با توجه به قدرت مالى‏شان بيان ميكند ميفرمايد: اگر قبل از مباشرت و همبستر شدن زنان را طلاق داديد و مهر مقرر نكرده بوديد، ولى آنها را به چيزى بهره‏مند سازيد دارا و نادار بقدر توانائيش كه سزاوار مقام نيكوكاران است).

متعة- نكاحى است كه مرد يا زن مقدار معينى را در زمانى معين قرار ميگذارد و تعهد ميكند كه اگر مدت گذشت بدون طلاق جدا شدنى است، متعة حج پيوستن عمره به حج است، در آيه فرمود:

فمن تمتع بالعمرة إلى الحج فما استيسر من الهدي‏- البقره/ 196.

ماتع‏- نوشيدنى و شربت سرخ رنگ است در واقع همان نوشيدنى است كه بخاطر خوبى و پاكيش خورده ميشود و رنگ ويژه آن نيست كه- ماتع- ناميده شده بخاطر خوبى آن است نه رنگ هر چند كه رنگ هم يكى از خوبيهاى آن است.

جمل‏ ماتع‏- شتر قوى، گفته‏اند- و ميزانه في سورة البر ماتع‏

«اثاث»

أثاث‏ و لوازم زياد منزل، كه اصلش از أث است يعنى فراوان شده، به تمام اموالى هم كه متراكم و انباشته شده است أثاث گويند، كلمه أثاث مفرد ندارد مثل متاع و ابزار. اصطلاح- نساء أثائث‏- يعنى زنان فربه و چاق كه گوئى اثاثى بر دوش دارند و عبارت- تأثث‏ فلان- يعنى به اموال و اثاث زيادى رسيد.

«رَحل»

الرحل‏: آنچه را كه براى حمل بار و سوار شدن، بر شتر مى‏نهند، كه گاهى اين واژه يعنى رحل- به خود شتر و گاهى بر محموله او در محل فرود تعبير مى‏شود جمع آن- رحال‏- است.

آيه: (و قال لفتيانه اجعلوا بضاعتهم في‏ رحالهم‏- 62/ يوسف).

رحلة: كوچ كردن، خداى گويد: (رحلة الشتاء و الصيف‏- 2/ قريش) (اشاره به ييلاق و قشلاق كردن قريش است).

أرحلت‏ البعير: بار بر شتر نهادم.

أرحل‏ البعير: آن شتر چاق و فربه شد، بطوريكه گويى رحلى، يا بارى بر كوهانش دارد.

رحلته‏: شبانه او را از جايش دور كردم و به سفر بردم.

راحلة: شترى كه براى كوچ كردن مناسب است.

راحله‏: در سفر او را يارى كرد.

مرحل‏: جامه و گليمى كه تصوير شتر و كاروان در حال كوچ بر آن نقش شده است.

«وعاء»

وعي‏ بخاطر سپردن و حفظ كردن حديث و سخن. وعيته‏ في نفسه- در جانش آنرا حفظ كرد و نگهداشت خداى تعالى فرمود:

لنجعلها لكم تذكرة و تعيها أذن‏ واعية- الحاقه/ 12 إيعاء- نگهداشتن چيزى در ظرف است گفت: و جمع‏ فأوعى‏- المعارج/ 18

شاعر مى‏گويد:و الشر أخبث ما أوعيت‏ من زاد

- بلندترين چيزى كه از زاد و توشه در دلت نگهداشته‏اى همين است.

فبدأ بأوعيتهم‏ قبل‏ وعاء أخيه ثم استخرجها من وعاء أخيه‏- يوسف/ 76 و لا وعي‏ عن كذا- بدون آن نفس و جان چيزى را نگه نمى‏دارد. ما لي عنه‏ وعي‏- در حفظ و نگهدارى آن ناچارم.

وعى‏ الجرح‏ يعي‏ وعيا- چرك در زخم جمع شده- وعى‏ العظم- استخوان سخت شد و نيرو گرفت.

واعية- فرياد زننده. سمعت‏ وعي‏ القوم- صداى مردم را شنيدم.

«جهَاز»

جهز يعنى آماده‏كردن خداى تعالى گويد: فلما جهزهم‏ بجهازهم‏- 70/ يوسف).

جهاز- يعنى اسباب و لوازم آماده هر چيز.

تجهيز- برداشتن و آماده كردن وسايل براى (سفر، جنگ، عروسى) و هر كارى.

ضرب البعير بجهازه- براى گريختن شتر يا ستور و ريختن بار از پشت خود به ميان دست و پايش بكار مى‏رود.

جهيزةزن احمق و نادان. و نيز گرگى هم كه بچه گرگ ديگرى را شير مى‏دهد- جهيزة- گويند.

«زاد»

الزاد: توشه و چيزى كه اضافه بر نياز است و براى وقت ديگرى ذخيره شود.

و- التزود: بر گرفتن توشه و زاد، خداى تعالى گويد: (و تزودوا فإن خير الزاد التقوى‏- 197/ بقره).

المزود: توشه‏دادن و جاى غذا.

المزادة: آب دان و جاى آب.

«اسلحة»

السلاح‏: هر چيزى كه با آن مبارزه و جنگ مى‏شود، جمعش‏ أسلحة است. خداى تعالى گويد: (و ليأخذوا حذرهم و أسلحتهم‏- 102/ نساء) يعنى تمام وسايل جنگيشان.

إسليح‏: گياهى است كه از خوردنش شتران چاق و فربه شوند گويى كه با خوردن آن گياه يعنى (اسليح) و قوى شدن، سلاح برگرفته و نميگذارد آنها را نحر كنند و بكشند، اشاره‏اى است به آنچه كه شاعر گويد:أزمان لم تأخذ علي سلاحها/إبلي بجلتها و لا أبكارها يعنى: (مدتهاست كه نه شتران بزرگسال و نه جوانسال به طور كلى براى من سلاحشان را برنداشته‏اند و چاق نشده‏اند).

سلاح‏: سرگين است، كه شتران از گياه إسليح دفع مى‏كنند و به طور كنايه در باره هر پليدى به كار رفته است تا اينكه در باره زاغ و كلاغ هم گفته شده: مدفوعش سلاح اوست (زمخشرى مى‏نويسد: اسلح من حبارى: از كلاغ زيرك‏تر و قويتر، اساس البلاغه/ 216).

«عُدة»

العدد: رقمها و يكى‏هاى تركيب شده، گفته‏اند: عدد، تركيب- آحاد است كه هر دو عبارت يكى است چه آحاد مركب و چه تركيب آحاد. در آيه: (عدد السنين و الحساب‏- 5/ يونس) (عدد و شماره سالها و حساب) خداى تعالى گويد: (فضربنا على آذانهم في الكهف سنين عددا- 11/ كهف) ذكر و يادآورى سالهاى خواب اصحاب كهف در غار با عدد، آگاهى دادن بر كثرت و زيادى خواب آنهاست.

العد: ضميمه كردن بعضى اعداد به بعض ديگر، خداى تعالى گويد (لقد أحصاهم و عدهم‏ عدا- 94/ مريم) (فسئل‏ العادين‏- 113/ مؤمنون) يعنى حسابدانان و شمارشگران. و آيات: (كم لبثتم في الأرض عدد سنين‏- 112/ مومنون) سؤال كن و بگو به شماره سالها چه مدت در زمين بوده‏ايد).

(و إن يوما عند ربك كألف سنة مما تعدون‏- 47/ حج) (يوم در پيشگاه پروردگارت همچون هزار سال است كه شما آنرا شماره مى‏كنيد) معنى- عد- از آنچه كه گفته شد بر وجوهى ديگر هم تعميم يافته است. شي‏ء معدود و محصور: در مورد چيز كم و اندك گفته مى‏شود در برابر چيزى كه از كثرت و فزونى به حساب و شماره در نمى‏آيد، مثل عبارت بغير حساب- كه در قرآن به آن اشاره شده است. (به ذيل واژه حسب مراجعه شود). و بر اين اساس آيه: (إلا أياما معدودة- 80/ بقره) مگر روزهايى كم و اندك زير (بنى اسرائيل بعد از پرستش گوساله) مى‏گفتند ما به تعداد روزهاى كمى كه گوساله را پرستيده‏ايم عذاب مى‏شويم و عكس اين نيز گفته‏ مى‏شود مثل: جيش‏ عديد: لشگرى زياد.

إنهم لذو عدد: يعنى آنها در موقعيتى هستند كه از نظرت كثرت، واجب است بحساب بيايند.

در باره چيز كم مى‏گويند: هو شي‏ء غير معدود: چيز كمى است.

در آيه: (في الكهف سنين عددا- 11/ كهف) دو امر محتمل است: 1- از عبارتى كه مى‏گويند: هذا غير معتد به. امرى حساب نشدنى. 2- و يا از عبارت- و له‏ عدة- مشتق شده باشد يعنى چيز زيادى دارد كه در باره مال و سلاح و غير آن بحساب مى‏آيد و قابل توجه است. گفت: (لأعدوا له عدة- 46/ توبه) (برايش مال و سلاح فراوانى تهيه كرده بودند).

ماء عد: آب چشمه‏اى كه قطع نمى‏شود و جارى است.

عدة: چيزى است كه شمرده شده و كم و اندك است (قابل شمارش) و آيه: (و ما جعلنا عدتهم‏- 31/ مدثر) يعنى: عددشان.

و آيه: (فعدة من أيام أخر- 184/ بقره) روزهايى ديگر غير از زمان ماه رمضان كه از او فوت شده و روزه‏اش بر عهده اوست و آيه: (إن عدة الشهور- 36/ توبه).

العدة: عده زن و آن روزهايى است كه اگر پايان پذيرفت همبسترى و تزوج با او جايز است.

در آيات: (فما لكم عليهن من‏ عدة تعتدونها- 49/ احزاب) (فطلقوهن‏ لعدتهن‏- 1/ طلاق) (و أحصوا العدة- 1/ طلاق)

إعداد- از واژه عد مثل- اسقاء از سقى- است و اگر گفته شود:

أعددت‏ هذا لك: آن را آنطور كه تو حساب كرده‏اى برايت قرار دادم و آماده كردم كه بنابر نيازت آن را دريافت كنى. در آيات:

(و أعدوا لهم ما استطعتم‏- 60/ انفال)(أعدت‏ للكافرين‏- 24/ بقره) (و أعد لهم جنات‏- 89/ توبه) (أولئك‏ أعتدنا لهم عذابا أليما- 18/ نساء) (و أعتدنا لمن كذب‏- 11/ فرقان) (و أعتدت‏ لهن متكأ- 31/ يوسف) (برايشان تكيه گاهى و محلى آماده كرد.) گفته شده- أعتدت‏- بدون تشديد حرف (د) و اعتدت با تشديد حرف (د) است.

و آيه: (فعدة من أيام أخر- 184/ بقره) روزهايى كه از او فوت شده است. و آيه: (و لتكملوا العدة- 185/ بقره) يعنى عده ماه.

و در آيه: (و اذكروا الله في أيام معدودات‏- 203/ بقره) سه روز بعد از عيد قربان است و به نظر بعضى از فقهاء- معلومات- دهم ذيحجة است و معدودات روز عيد قربان و دو روز بعد از آن، بنابراين روز عيد قربان از معلومات و (معدودات) هر دو است.

عداد: وقتى است كه براى برگشتن درد و بيمارى بحساب مى‏آيد پيامبر عليه الصلاة و السلام فرمود:

«ما زالت أكلة خيبر تعاودني».

(در جنگ خيبر به پيامبر لقمه‏اى زهر آلود خورانيده بودند و لذا مى‏فرمايد پيوسته اثر آن عود مى‏كند. معاودة و عداد- هر دو، مصدر باب مفاعله است) عدان‏ الشي‏ء: زمان آن چيز.

«نعمَة»

نعمة با كسره حرف اول بمعنى- نيكوئى و حالت نيكوست. اين وزن يعنى- فعلة- بيانگر حالتى است كه انسان بر آن حالت است مثل- جلسه- حالتى از نشستن انسان و- ركبة- حالت سوارى بر مركب است. اما نعمة- با فتحه حرف اول يعنى آسايش و رفاه داشتن ماه واژه‏هاى- ضربه و شتمه- بمعنى يكبار زدن و همگى بر بناى اسم مره است.

بكار بردن نعمت- در مورد نيكوئى كم يا زياد هر دو بصورت اسم جنس بكار ميرود، در آيه گفت:

و إن تعدوا نعمة الله لا تحصوها- ابراهيم/ 34

و اذكروا نعمتي‏ التي‏ أنعمت‏ عليكم‏- البقره/ 40 و و أتممت عليكم نعمتي‏- المائده/ 3 و فانقلبوا بنعمة من الله‏- آل عمران/ 174 و آيات زياد ديگر.

إنعام‏- رساندن نيكى به ديگران است، كه فقط در مورد انسان بكار ميرود و در باره موجودات ديگر غير از انسان گفته نميشود مثلا نميگويند- أنعم‏ فلان على فرسه- او به اسبش إنعام كرد كه غلط است. خداى تعالى فرمود:

أنعمت‏ عليهم‏- الفاتحه/ 7 (قسمتى از سوره حمد است كه در نمازها ميگوئيم كه بر آنها نيكوئى كردى). و آيه:

و إذ تقول للذي‏ أنعم‏ الله عليه‏- الاحزاب/ 37 و و أنعمت عليه‏- الاحزاب/ 37 نعماء در برابر ضراء بكار ميرود يعنى شادى در مقابل فلاكت و بدبختى.

در آيه گفت: و لئن أذقناه نعماء بعد ضراء مسته‏- هود/ 10 يعنى اگر انسان را حالتى شادى بخش پس از سختى و رنج برسد فريفته و مغرور ميشود

نعمى‏- يعنى نيك بختى ضد- بوسى- يا بدبختى است. آيه:

إن هو إلا عبد أنعمنا عليه‏- الزخرف/ 59 نعيم‏- نعمت فراوان.

في جنات‏ النعيم‏- يونس/ 9 و يا جنات النعيم‏- المائده/ 65 تنعم‏- به چيزى كه نعمت و زندگى پاك و شادى آفرين در آن هست رسيد.

و بدست آورد.

نعمه‏، تنعيما، فتنعم‏- او را در نعمتى و زندگى آسايش بخشى قرار داد، در آيه گفت:

فأكرمه و نعمه‏- الفجر/ 15 (2) (در مورد اكرام و انعام خداوند يا پاداش و عقوبت به انسانها كه مبتنى بر ايمان و كردار آنهاست به زيرنويسى توجه شود).

طعام‏ ناعم‏- غذاى نرم و لذيذ. جارية ناعمة- دوشيزه مرفه و ناز پرورده.

نعم‏- نام مخصوص شتر است و جمعش- أنعام‏- نام شتر به نعم و أنعام- از اين جهت است كه شتر براى آنها بزرگترين نعمت است، ولى أنعام- به گاو و گوسفند و شتر هر سه اطلاق ميشود و حتما بايستى در ميان آنها شتر هم باشد تا أنعام گفته شود. در آيه گفت:

و جعل لكم من الفلك و الأنعام‏ ما تركبون‏- الصافات/ 12 و و من الأنعام حمولة و فرشا- الانعام/ 142 و در آيه: فاختلط به نبات الأرض مما يأكل الناس و الأنعام‏- يونس/ 24 كه شتر و غير آن را در بر ميگيرد كه از گياهان زمين تغذيه ميكنند مثل انسانها نعامى‏- باد جنوب كه بسيار سودمند و مرطوب است، نعامة- يعنى شتر- مرغ كه شباهتى به شتر دارد و نيز نعامة يعنى سايبان در كوه و بر سر چاهها كه از دور مثل كوهان شتر است. نعائم‏- يكى از منازل ماه كه به نعامة تشبيه شده است، شاعر ميگويد:و ابن النعامة عند ذلك مركبي‏

- پاها را به شباهت دويدن سريع شتر مرغ.

- ابن النعامة- ناميده‏اند كه شباهت به آن دارد و فاصله قدم‏ها را هم بهمان عبارت گفته باشد.

تنعم‏ فلان- كسى كه به آرامى راه ميرود كه از نعمت بمعنى ناز و رفاه گرفته شده.

نعم‏- در برابر- بئس- در مدح بكار ميرود (يعنى چه نيكوست) در آيه گفت‏ نعم العبد إنه أواب‏- الصاد/ 30 و فنعم‏ أجر العاملين‏- آل عمران/ 136 و نعم المولى و نعم النصير- الانفال/ 40 و و الأرض فرشناها فنعم الماهدون‏- الذاريات/ 48 و آيه‏ إن تبدوا الصدقات‏ فنعما هي‏- البقره/ 271 در اصطلاح ميگويند اگر آن كار را انجام دهى- فبها و نعمت‏- يعنى خصلت و صفتى نيكوست.

غسلته غسلا نعما- نيكو غسلش دادم.

فعل كذا و أنعم‏- زياد و افزونش كرد كه اصلش از- إنعام- است- نعم‏ الله بك عينا- خداوند چشمت را روشن سازد نعم‏ كلمه‏ايست براى پاسخ مثبت كه از نعمت گرفته شده روشنى چشم يا نور ديدگان را هم- نعمى‏ عين يا نعمة عين [يا نعام‏ عين‏]- گويند.

«ریشاً»

ريش‏: پر پرنده.

از ميان پرهاى بدنش، واژه- ريش- ويژه بال اوست و به خاطر اينكه پر براى پرنده مثل لباس و جامه براى انسان است لذا واژه- ريش- براى لباس استعاره شده است، خداى تعالى گويد: (و ريشا و لباس التقوى‏- 26/ اعراف) مى‏گويند- أعطاه إبلا بريشها: شتر را با همه ساز و برگش به او بخشيد.

رشت‏ السهم‏ أريشه‏ ريشا: كه اسم فاعلش- مريش‏- است يعنى: به تير پيكان پر نصب كردم، و براى اصلاح كارها به طور استعاره مى‏گويند:

رشت فلانا فارتاش‏: ياريش كردم، حالش خوب شد.

شاعر گويد:فرشني‏ بحال طالما قد بريتني‏/فخير الموالي من‏ يريش‏ و لا يبري‏

رمح‏ راش‏: نيزه تو خالى، كه به تصور تو خالى بودن پر چنين گفته‏اند.

«بضاعة»

البضاعة، مقدار فراوانى از مال كه براى تجارت كردن و ذخيره كردن فراهم مى‏شود، در صرف افعالش گويند- أبضع، بضاعة و ابتعها خداى فرمايد: (هذه بضاعتنا ردت إلينا- 65/ يوسف) و (ببضاعة مزجاة- 88/ يوسف) اصل و ريشه واژه- بضاعة از- بضع‏- يعنى تكه‏اى از گوشت بريده شده، مشتق شده است، وجوه ديگر افعالش- بضعته‏ و بضعته‏ فابتضع‏ و تبضع‏ است مانند- قطعته، قطعته، فانقطع و تقطع.

مبضع‏ هم كارد و چاقوى گوشت برى است.

بضع‏- هم به كنايه در باره عورات بكار مى‏رود، چنانكه مى‏گويند- ملكت بضعها- يعنى به ازدواجش در آورى و- باضعها بضاعا- مباشرت و همسرى كردن است، فلان حسن‏ البضع‏ و البضيع‏ و البضعة و البضاعة- عبارت است از فربهى و چاقى.

بضيع‏- هم جزيره‏اى است كه از خشكى بريده شده باشد.

فلان‏ بضعة منى- يعنى او همسايه نزديك من و در حكم پاره تن من است.

باضعة- شكستگى سر و گونه و پيشانى است كه گوشتش جدا شده باشد.

بضع‏- با كسره حرف اول اعداد از ده كمتر يعنى از 3 تا 9 را گويند و گفتند از 5 تا 9- خداى تعالى فرمايد: (بضع سنين‏- 4/ روم) (يعنى اندى يا چند سالى كمتر از ده).

«ماعون»

ماعون‏: الذين هم يراؤن. و يمنعون‏ الماعون‏ ماعون: 6 و 7. بنا بر معناى اولى ظاهرا ماعون آنست كه پيوسته در گردش و جريان است چنانكه آنرا تبر، ديك، دستاس و نحو آن كه معمولا بعاريه داده ميشوند، معنى كرده‏اند و ايضا مانند قرض دادن، صدقه دادن، و زكوة كه در ميان مردم جريان دارند.

در صافى از كافى از امام صادق عليه السلام منقول است:

«قال: هو القرض تقرضه و المعروف تصنعه و متاع البيت تعيره و منه الزكاة».

در ذيل روايت هست كه بآنحضرت گفتند: همسايگان ما وقتيكه اين اشياء را بردند ميشكنند و فاسد ميكنند آيا ميتوانيم ندهيم؟

فرمود اگر اينطور باشند مانعى نيست كه ندهيد. اين حديث در مجمع و برهان نيز نقل شده است.

و در مجمع از طريق اهل سنت نقل شده كه مراد از ماعون زكوة واجبى است.

«حِذر»

الحذر يعنى دورى كردن و احتراز از چيز ترسناك و هراس آور، مى‏گويند:

حذر حذرا و حذرته‏- (ترسيد و از او ترسيدم).

خداى تعالى گويد: (يحذر الآخرة- 9/ زمر).

و إنا لجميع‏ حذرون‏- 56/ شعراء) كه‏ حاذرون‏ هم خوانده شده.

(و يحذركم‏ الله نفسه‏- 187/ آل عمران). (خذوا حذركم‏- 71/ نساء).

(يعنى آنچه را از سلاح كه در آن ترساندن دشمن هست برداريد، و برگيريد).

(هم العدو فاحذرهم‏- 4/ منافقون) (دشمنان‏اند، از ايشان حذر كن).

(إن من أزواجكم و أولادكم عدوا لكم‏ فاحذروهم‏- 14/ تغابن).

(بعضى از همسران و اولادانتان دشمنانتان‏اند، از آنها بر حذر باشيد).

حذار- يعنى بر حذر باش مثل- مناع- يعنى مانع شود.

«معایش»

العيش‏: زندگى مخصوص جاندار كه اخص از واژه- حيات- است زيرا حيات در باره خداى تعالى، و فرشته و موجود جاندار هم گفته مى‏شود.

واژه- معيشة- براى چيزى است كه با آن زندگى مى‏شود و از- عيش مشتق شده، در آيات:

(نحن قسمنا بينهم معيشتهم في الحياة الدنيا 32/ زخرف) (معيشة ضنكا- 124/ طه) (لكم فيها معايش‏- 10/ اعراف) (و جعلنا لكم فيها معايش‏- 10/ اعراف) و در باره بهشتيان گفت: (فهو في‏ عيشة راضية- 7/ قارعه) پيامبر عليه السلام فرمود:«لا عيش الا عيش الآخرة»