آیه وصیت

آیه وصیت؛ صد و هشتادمین آیه سوره بقره که به وصیت کردن برای پدر، مادر و خویشاوندان دستور داده است، آیه وصیت نامگذاری شده است. ظاهر این آیه دال بر وجوب وصیت است برخی فقها به استحباب آن معتقد هستند.

آیه وصیت

یکی از اقدامات مهمی که اسلام به آن تأکید و پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) در خصوص آن احادیث متعددی بیان کرده‌اند، مسئله مهم وصیت کردن است. خداوند در آیه ۱۸۰ سوره بقره می‌فرماید: «يِا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنكُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ إِنْ أَنتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الأَرْضِ فَأَصَابَتْكُم مُّصِيبَةُ الْمَوْتِ تَحْبِسُونَهُمَا مِن بَعْدِ الصَّلاَةِ فَيُقْسِمَانِ بِاللّهِ إِنِ ارْتَبْتُمْ لاَ نَشْتَرِي بِهِ ثَمَنًا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَلاَ نَكْتُمُ شَهَادَةَ اللّهِ إِنَّا إِذًا لَّمِنَ الآثِمِينَ» ای کسانی که ایمان آورده اید چون مرگتان فرا رسد به هنگام وصیت دو عادل را از میان خودتان به شهادت گیرید یا از غیر خودتان. هرگاه که در سفر بودید و مرگتان فرا رسید. اگر از آن دو در شک بودید نگاهشان دارید تا بعد از نماز آنگاه به خدا سوگند خورند که این شهادت را به هیچ قیمتی دگرگون نکنیم. هر چند به سود خویشاوندانمان باشد و آن را کتمان نکنیم، اگر جز این باشد از گناهکارانیم..رسول خدا (ص) مى‌فرمايد: سزاوار نيست مسلمان شب بخوابد، مگر اين كه وصيت نامه‌اش زير سر او باشد. همچنین می‌فرمایند: هر كس هنگام مرگ، وصيتش نيكو نباشد در مروت و عقل او نقصان است.

مفهوم شناسی وصیت

وصیت از ريشه «وصی يصی» مشتق شده و به معنی «وصل يصل» به كار رفته است، زيرا از نظر شرع مقدس وقتی كسی عين يا منفعتی از مال خود را برای زمان پس از مرگش به تمليك ديگری درآورد در حقيقت باعث شده كسی كه وصيت به نفع او انجام می‌شود به مال يا منفعتی از وصيت‌كننده برسد. در آیه ۱۸۰ از سوره بقره، وصیت کردن با واژه «معروف» مقید شده است. اینملازمه به این معناست که وصیت باید عقلانی باشد. بدین معنا که وصیت باید به گونه‌ای باشد که عرف عقلا این نوع وصیت را عملی شایسته تلقی کنند نه آنکه موجب تبعیض، بروز اختلاف و خلاف عدالت باشد.

جایز نبودن تغییر در وصیت نامه

آيه ۱۸۱ سوره بقرة كه می‌فرمايد «فَمَن بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ یُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ؛ پس هر كس آن [وصيت] را بعد از شنيدنش تغيير دهد گناهش تنها بر [گردن] كسانى است كه آن را تغيير مى‏دهند آرى خدا شنواى داناست» شباهت موضوعی با مسئله وقف دارد كه خداوند در اين آيه تاكيد كرده كه نبايد هيچ تغييری در مضمون مسئله وقف چون وصیت نامه ايجاد شود كه مسئله وقف نيز به همين صورت بوده و نبايد هيچ تغيير در محل مصرف وقف انجام شود. وی در اين بخش از سخنان خود با يادآوری اينكه براساس اين آيه نبايد هيچ تغيير و جابه‌جايی در مسئله وقف و محل مورد استفاده آن صورت گيرد، تغيير در مسئله وقف و محل مورد استفاده آن نه تنها از سوی ساير افراد بلكه از سوی فرد واقف نيز مجاز نبوده و در صورتی‌كه شخصی اين كار را انجام دهد، گناه بزرگی مرتكب می‌شود.

جواز تغییر وصیت نامه

اگر کسی وصیت حق را باطل کند، تبدیل و گناه است، اما این وصیت تغییردادن که اصلاح به حق است، گناه ندارد، افزود: از امام صادق(ع) در مورد جنف نقل شده است که وقتی کسی در وصیت تعدی و زیادی بر ثلث را بخشید، جنف است و آن را به ثلث برگردانید، ابن عباس هم روایتی را از پیامبر به این مضمون نقل کرده است؛ پیامبر فرمودند: هر کسی مرگش فرارسید و طبق قرآن وصیت کرد، جبران همه زکاتی است که در زندگی نداده است، یعنی اگر کسی وصیت درستی کرد، عاقبت بخیر و اگر نکرد عاقبت به شر است.

وی افزود: بنده احتمال می‌دهم آیه را باید طور دیگری یعنی اینگونه معنا کنیم؛ یعنی اگر وصیت‌کننده بترسد بعد از مرگ او بین فرزندان دعوا شود، می‌تواند بین آنها اصلاح کند، یعنی اگر دختری معترض باشد که به او ارث کمتری رسیده، می‌تواند میان آنها با اعطای بیشتری به دختر از ثلثی که خودش وصیت کند و صلح برقرار کند.

وصیت در روایات

امام صادق(ع) فرمود: «هر که به یک سوم (دارایی‌اش) وصیت کند به وارثان ضرر زده است و وصیت کردن به یک پنجم و یک چهارم، از وصیت به یک سوم افضل است».

امام رضا(ع) نیز در این رابطه فرموده است: «علت این‌که از میراث به زنان نصف سهم مردها داده می‌شود این است که زن چون ازدواج کند، می‌گیرد ولی مرد دهنده دست به همین جهت بر سهم مردها افزوده شده است و علت دیگر این که سهم مرد دو برابر سهم زن می‌باشد، این است که زن اگر احتیاج پیدا کند تحت کفالت مرد است و مرد مکلف است امور معاش او را تأمین کند و نفقه‌اش را بپردازد، اما زن نه مکلف است معاش مرد را تأمین کند و نه در صورتی‌که مرد محتاج شود، وظیفه دارد نفقه او را بپردازد». امام باقر(ع) فرمود: «هر کس در هنگام مرگ خود برای خویشاوندانش که از او ارث نمی‌برند وصیت نکند، عمل خود را به معصیتی ختم کرده است». همچنین، رسول خدا(ص) فرمود: «هر کس در هنگام فوت خود، وصیت را نیکو نشمارد (اهمیت ندهد)، این کار نقصی در عقل و جوان‌مردی اوست». امام علی(ع) نیز فرمود «از نظر من تفاوتی ندارد که در وصیت، فرزندانم را متضرر کنم یا آن مال را از آنان بدزدم».

پیامبر اکرم(ص) نیز فرمود «هر کس وصیت کند و (در وصیت خود) ستم نکند و به (وارث) زیان وارد نیاورد، مانند کسی است که آن (مال مورد وصیت) را در زمان حیات خود صدقه داده باشد». همچنین فرموده است «ضرر زدن به (وارث) در وصیت از گناهان کبیره است. هر کس با وصیتی بمیرد بر راه و سنتی (از سنن پیامبر) مرده، بر پرهیزگاری و شهادتی مرده و آمرزیده مرده است». پیامبر خدا(ص) همچنین، فرموده است: «مسلمانی که مالی دارد و می‌خواهد در آن وصیت کند، حق ندارد دو شب را سپری کند مگر این‌که وصیتش نوشته شده نزد او باشد».

منابع

خبرگزاری ایکنا

ویکی شیعه